Door: Tom van Doormaal
De algemene beschouwingen deden pijn aan mijn ogen. Ik vroeg me af waarom ik keek. Toevallig las ik ook het “Neo-liberalisme” van Mellink en Oudenampsen. Zij citeren bijna op hun laatste pagina een citaat van Galbraith:
“Ideeën zijn in wezen conservatief. Zij bezwijken niet onder de aanval van andere ideeën, maar onder de geconcentreerde stormloop van gebeurtenissen waartegen ze niet opgewassen zijn.” (p.243)
Dat is een sterke! Ik vroeg me af wat ik aan ideeënstrijd had gezien. Voor die stormloop van gebeurtenissen kun je de oorlog in Oekraïne invullen, al vond niet iedereen dat nuttig. Maar de kernvraag: welke ideeën waren de impulsen achter het debat en de felheid ervan?
Ging het alleen om ritueel? Toen de koets langs de Raad van State reed, werd onder een zee van omgekeerde vlaggen “landverraders” geroepen. Onze royals bleven met besmuikte hoofdjes wuiven, maar het was een uniek moment. De politiek moet de gevoelens uitdrukken, dus de Kamer hing voor mij vol omgekeerde vlaggen… Maar de vraag is wat ze, alle twintig fracties, nu precies zeiden. Ik hoorde niet veel zinnigs, maar verwarrend was het.
Rutte en de revolutie
Veel grip kreeg het parlement niet op Mark Rutte. Ook zijn recente gesprek met Sven Kockelman in het Catshuis voegde niets toe. Hij was in vorm: een behendige en inhoudelijke beheersing van de materie, uitgeslapen en welgemoed: “een hele goede vraag, we zijn het eens… maar ik moet ook duidelijk zijn…”
En dan kwam de uitvlucht, het politieke systeem dat weg duikt achter de uitvoeringsproblemen. Zie mijn vorige stuk. Maar ambtelijke capaciteit en organisatie worden door onze politieke ambtsdragers geregeld. De politiek bepaalt welke ruimte de belastingdienst krijgt, hoeveel marktwerking we willen en hoe we dat organiseren.
Mark Chavannes constateerde dat “Niemand regeert”, al jaren geleden. Het is een oude boodschap maar veel variatie er op hoeft niet.
Het geloof in de markt
Goede wetgeving moet “helder en consistent, uitvoerbaar en handhaafbaar” zijn, zo is ons ingeprent, sinds de periode waarin we gingen voor marktwerking, deregulering en wetgevingskwaliteit. (de MDW operatie) (“Neo-liberalisme”, p. 219) Het idee was dat als toetredingsbarrières tot de markt en andere knellende regels voor de markt opgeruimd zijn, die markt vervolgens spontaan een optimale allocatie zou realiseren.
Van dat idee leek Rutte wel genezen. Hij had PvdA en GL nodig voor zijn politieke steun, maar leek ook met enige overtuiging mee te gaan in deze weinig liberale marktinterventie: het prijsplafond voor energie. Die gaat ook veel geld kosten, maar links wees er op dat de miljarden binnen stromen door de stijgende energieprijzen, bij de fiscus en bij de energiehandel.
Zo ontstond bij mij een probleem dat ik niet eerder zag in alle commentaren. Zien wij nog een ideeënstrijd, in het pinnig debat tussen twintig politieke partijen? Daar kwam ook Marc Chavannes niet erg uit. (Zie de Correspondent) Nog steeds zit niemand aan de knoppen…
Lieve(r) revolutie?
De vraag is of deze vorm van politieke sturing nog vruchtbaar is. Die vraag puzzelt me al langer. In 1970 schreef ik een scriptie over Rosa Luxemburg. Ik heb mijn dochter genoemd naar deze imponerende vrouw. Ben Sijes sprak in zijn intreerede voor de Clevringa-leerstoel lovend over haar (en Anton Pannekoek) die “ten overstaan van het blijkbaar niet te stuiten, opdringend en steeds dieper penetrerend proces van centralisatie en concentratie van macht over zaken en mensen, gedachten formuleerden, die gericht waren op het meester zijn over het eigen leven.”(Entreerede 26-november 1970, p.25)
Het is een sfeer die kort na W.O.II hevige sentimenten opriep. Ik moest van mijn studiegenoten Von Hayek lezen, “De weg naar slavernij”. Dat was mij te rechts. Nu ik het eindelijk doe, kom ik er wel veel politieke retoriek in tegen, maar ook genuanceerde tekst: “Een efficiënte controle of planning zou geen probleem zijn, indien de omstandigheden zo eenvoudig waren dat één enkele persoon of raad alle relevante feiten werkelijk zou kunnen overzien.”(p.67)
Ik zou het de technocraten van de regelgeving graag eens voor houden. Maar de strijd van ideeën uit de Koude Oorlog werd in harde termen gestreden. In die tijd studeerde ik in Amsterdam.
‘Constructen’ en structuren
De woorden doen er toe. In het begin van deze eeuw hield Pieter Winsemius de Heerma-lezing (2008), waarin hij besluitvorming meldt die veertig jaar duurt. (over snelwegen) In een recente NRC lees ik hoe de besluitvorming over het herstel van de aardbevingsschade in Groningen loopt en denk: “niets nieuws”. Nam, departementen en lokale bestuurders houden elkaar gevangen.
Visie is volgens Winsemius dat het andere verhaal van de frontlijn wordt gekoppeld met de bureaucratische ‘constructen’. Dat is dus nogal wat anders dan de defensies van onze ministers, die op werkbezoek gaan. Maar als dat lukt, moet er wat anders gebeuren dan “tikkie terug”: je kunt eindeloos op balbezit spelen, maar achteruit spelen levert geen goal op.
We moeten kiezen voor structuren en systemen die organisch – al lerend – groeien en zich voortdurend aanpassen aan hun omgeving. Het middenveld moet minder vol worden en we moeten ons eigen tegenspel durven te scheppen. Misschien moeten we, denkt Winsemius, “onze grootste tegenspelers sterk houden, zonder daaraan de voorwaarde te koppelen dat ze braaf hun mond houden”: het liberale beeld van countervailing powers.
Tevreden mensen veranderen de wereld niet. Totaal ontevreden mensen doen dat ook niet, want die haken af. We hebben constructieve onvrede nodig.
Hoe dat moet? Het middenveld is te druk bezet, met ministeries, de NAM, lokale bestuurders. De voorwaarden voor stagnatie zijn in overvloed aanwezig. En niet opgeruimd: dat is precies wat wel had moeten gebeuren.
Hoe wij denken
Waarover moeten we het hebben? Waarover moet het parlement met elkaar discussie voeren? Hoe de blokkerende bestuurlijke drukte moet worden uitgeschakeld. Het opruimen van de kindertoeslagen ellende is een soortgelijk verhaal en probleem.
Over verdeling van de welvaart, over voorkomen van armoede en ongelijkheid. Dat deed het parlement wel, tot in nog niet bekende details. Alleen is dat onderwerp relatief gemakkelijk.
Maar hoe organiseren we effectieve interventies in een dichtgeregelde samenleving en waar is de morele dimensie in het verhaal? De ene partij wil wat krachtiger ingrijpen, de andere wat minder. De ene heeft een wat mechanistisch wereldbeeld, de andere een logischer en moralistischer kijk.
Mijn overheersende ervaring was dat ik weinig tot geen verschil zag. Dan wordt het geroep van “landverraders” verontrustend. De harde toon in het parlement hindert de collectieve denkinspanning zeer.
Mark Rutte is een eclecticus: hij heeft weinig markante opvattingen, een “man ohne eigenschaften”, wat hem ver brengt. We zijn een klein en aardig landje. Onze kwaliteit is dat we altijd slimmer zijn, meer kwaliteit zoeken.
We hebben systemen, die Schiphol optimaal vliegtuigen laat starten en landen, alleen krijgen de bagage afhandelaars pijn in hun lijf en staken. Het beeld is: we hebben een systeem om een sportwagen met 300 km/u op 1 cm van de vangrail te geleiden. Als het werkt is het geweldig, maar ruimte voor een klungelend mens, met afleiding of een duizeling is er niet. Dan komen er brokken.
Praktische oplossingen
Het probleem is dat voor de crisissen moet worden ingegrepen op een overvol middenveld, gevuld met wetten, tradities en belangen. Het probleem van b.v. de agrarische ontwikkeling dringt zich op. Sicco Mansholt schiep een bedrijfsmatige benadering in de landbouw, die ons veel opleverde, maar ook veel kostte. Daar moet Remkes nu mee verder.
Dat kan alleen wanneer een reeks bestaande wetten en regels wordt bevroren en ruimte voor nieuw handelen wordt geschapen. Het is een pleidooi voor flexibiliteit, voor een minder druk middenveld, waar iedereen bij iedereen op de tenen staat. Maar ik heb in mijn werkzame leven mee gewerkt aan de afslanking van de bouwregelgeving, dus ik weet een beetje hoe lastig het opruimen of buiten werking stellen van regels is.
Maar als je resultaat in de uitvoering wilt, is dat de route. Toeslagen kinderopvang, mijnbouwschade Groningen, herziening agrarisch beleid: stel je doelen en schep ruimte voor de uitvoering.
Linksom! 