Ondermijning van de rechtsstaat

Door: Tom van Doormaal

Het is niet niks, waarmee ik mijn laatste verhaal eindigde: ondermijnen we zelf onze rechtsstaat?

Mijn gevoel zegt: de politiek bemoeit zich teveel met details in de uitvoering van beleid en geeft te weinig richting aan structurele verbetering van de vormgeving van het beleid.

Zo ontstaan er veel partijen, die op details van elkaar verschillen en daardoor maakt het stemmen praktisch steeds minder verschil voor de kiezer.

Beleid en uitvoering

Is dat ondermijning van de rechtsstaat? Misschien meer van de democratie: als stemmen geen verschil meer maakt, dan kies je een populaire jongen, die weet “hoe varkentjes te wassen”. In recente peilingen passeert Wilders de VVD van Rutte. Of je stemt helemaal niet meer.

Ik concludeerde in mijn vorige stuk:

• De politiek zou minder richting moeten proberen te geven aan de uitvoering;
• De politieke partijen zouden beter moeten denken over sturing van marktprocessen en doelen daarbij;
• De politieke partijen zouden samen moeten werken aan nieuwe instituten en sturingsinstrumenten, die sturing van marktprocessen of verstatelijkte uitvoering kunnen verbeteren.

Waarom ik dat opschreef, kan iedereen die de krant leest bedenken: onze politiek maakt zich wel druk om de realiteit buiten Den Haag, maar heeft daar weinig of geen invloed op. Landbouw, woningbouw, vervuiling van milieu, sociale erosie, er wordt wat management bedreven aan de oppervlakte van de problemen, maar fundamenteel wordt bitter weinig bereikt. De socioloog klaagt: de functionele subsystemen worden ingewikkelder en de politiek, die communicatief tussen die subsystemen moet werken, doet weinig.

Is onze democratie machteloos, omdat het institutionele kader niet deugt, geen ruimte biedt voor ware en valse verhalen? Kan de waarheid alleen gezegd worden in een domein van goeden en slechten? Is er tussen democratie en waarheid spreken een grote strijd gaande ? Het lijkt er op, als je kijkt naar alle vastlopende discussies over de hoofdzaken van ons politieke debat.

Sociaaldemocratische keuzen

Dus ik zocht wat in mijn boekenkast naar inspiratie en houvast. Daar vond ik de oratie van Ben Sijes, voor de Clevringa-leerstoel, 26 november 1970. Dat is dus meer dan een halve eeuw geleden. In zijn slotzinnen signaleert hij de herlevende belangstelling voor het denken van Rosa Luxemburg en Anton Pannekoek.

“Ik juich dit toe, omdat zij beiden, ten overstaan van het blijkbaar niet te stuiten, opdringend en steeds dieper penetrerend proces van centralisatie en concentratie van macht over zaken en mensen, gedachten formuleerden, die gericht waren op het meester zijn over eigen leven.”

Ben Sijes was rechterhand van Lou de Jong bij Oorlogsdocumentatie,, maar het probleem van een “dieper penetrerend proces van centralisatie en concentratie van macht” kon gisteren geschreven zijn, als ICT als boosdoener was toegevoegd. Het denken van Rosa Luxemburg was populair in mijn studententijd, misschien zijn de arbeidersraden van Pannekoek zelfs praktischer dan ooit, al wordt hij weinig meer genoemd. Maar over “burgerberaden” hebben we het vaak.

Oordelen geven

Brengt een dieper proces van centralisatie en concentratie van macht over zaken en mensen, iets te weeg waar ons denken over democratie en recht geen antwoord op heeft?

In een beroemd essay schrijft Isaiah Berlin over de generaals van oorlogen en wat de kwaliteit van hun waarnemingen voorstelt. Het is de opinie die de slagen verliest en het is de opinie die ze wint, zegt zijn inspirator.

Winnen is een morele of psychologische kwestie, geen fysieke:

“Wat is een verloren strijd? … Dat is een strijd waarvan men meent hem te hebben verloren.” (De egel en de vos, p.91)

Dat is een opbeurende gedachte: de complexiteit van de ontwikkeling en de bewegingen is in de geschiedenis zo groot, dat over winnen en verliezen geen zinnig woord te zeggen valt, omdat het ons ontbreekt aan kennis, informatie en betekenissen. Maar de realiteit van onvoldoende kennis en een verouderde moraliteit is met dat inzicht niet bedwongen.

Nog steeds is onze politiek verstrikt in een sturingsambitie van marktprocessen, die slecht te sturen vallen, met het afgeven van vergunningen, die onontkoombaar zijn, maar die vervolgens weer verwoed moeten worden bestreden, als tragische en onethische slordigheden. De stikstof, het vreemdelingenbeleid, de voorbeelden lezen we elke dag.

Crisis van democratie

Moeten we concluderen dat de politiek en de staat niet zo belangrijk zijn, als wij graag denken? Misschien kunnen de staten hun samenlevingen wel helemaal niet “sturen” en zijn het zelfportretten van politieke systemen, die heel weinig kansen hebben buiten hun grenzen te treden. (Jan Werner Muller, “Crisis of democracy”, p.205)

In de recente boodschappen over de kiezersgunst, zien we de groei van de PVV, de ernstige krimp van het CDA en D66, het schamel behoud van links. Maar uit de mogelijk nieuwe regeringscombinatie zal geen beleid voort komen dat beter scoort op de problemen van vandaag.

Het is een ongemakkelijk punt, om te belanden, na deze verkenningen, maar de weekendbijlagen van de kranten gaan ook vrijwel nergens anders over.

Hier zullen we het over moeten hebben.

Ik waardeer de nieuwe directie van de Wiardi Beckmanstichting zeer, ik vind de kandidatuur van Mei Li Vos dapper en te waarderen, maar de vraag is of we er iets mee bereiken.

Wat moet er nu?

Linksom heeft al enige jaren de ambitie een nieuwe inhoud te scheppen voor de linkse krachten, die zoeken naar een humanere wereld. Ik schrijf daar over op een manier die een enkeling aanspreekt, maar in de organisatie van de sociaaldemocratie ook weinigen echt raakt. Voordien schreef ik op Sargasso.

Linksom

Het verhaal dat ik hier nu probeer te vertellen is dat wij onvoldoende investeren in “Linksom”: de vraag is wat ons moet bezig houden en waarom? Ik waardeer alle proletarische sentimenten, maar ik zou willen dat we pogingen zouden doen de realiteiten van het openbaar bestuur beter in de vingers te krijgen. Waarom geven we onvermijdelijke en verkeerde vergunningen af? Waarom laten we toe dat sociaal woningbezit wordt verkocht, omdat de corporaties geld moeten hebben voor nieuwe huizen?

Waarom maakt de rechter korte metten met plannen om migranten hun rechten te beperken? Waarom is er een toeslagenaffaire ontstaan en waarom lossen we die schandalen niet op, met heldere excuses?

Moeten we scherper onderscheid maken tussen politiek en bestuur, moeten we zorgen voor betere communicatie tussen de subsystemen van onze ingewikkelde samenleving? Ik denk het.

Ik zou willen dat WBS, gesteund door de scherpzinnige politieke vrienden bij Groen Links, voor een politiek laboratorium nieuwe initiatieven nam. Zolang mij tijd vergund wordt, doe ik daar graag aan mee.

Advertentie