Stagnerende systemen

Door: Tom van Doormaal

Remkes is geen filosoof, maar toch spreekt hij soms interessante tekst uit. Onlangs zei hij dat zijn werk om de boeren weer aan tafel te krijgen toch vooral een taak van de politici was, die hem hadden gevraagd om hulp. Hij was geen bemiddelaar, geen onderhandelaar, maar een gespreksleider; slimme man toch wel. Politici horen zelf verbindingen te maken tussen tegenstellingen, dat is het democratisch systeem.

Steekt daar diepzinnigheid achter? Onze wereld is op gedeeld in systemen die ergens verantwoordelijk voor zijn. De socioloog spreekt dan over “functioneel gedifferentieerde subsystemen”. De verantwoordelijkheid voor hun taak moeten die systemen zelf dragen, de inzichten daarover groeien door hun denken en handelen. De communicatie tussen samenhangende systemen moet door de politiek bevorderd worden. Werkt dat een beetje?

Een vastlopende wereld?

Nu onderscheiden we ook politiek en bestuur. We doen dat met de dimensie boven en onder en het onderscheid tussen doel en middel. Het Rijk is de baas, we hebben een middenlaag, de provincies en de gemeenten aan de basis. De politiek kiest de doelen door een debat over waarden, het bestuur (ambtenaren en doelorganisaties) doet de uitvoering.

Erg goed werkt dat geheel niet: we hebben de schandalen rond de kinderopvangtoeslag gehad, we corrigeren de energieprijs door iedereen een bijdrage te geven, straks door een prijsplafond, we geloven in de heilzame werking van de markt in de zorg, we geloven dat het milieu en de natuur gered worden door karrevrachten aan maatregelen, die dwingend moeten worden opgelegd aan marktpartijen. De huisvesting gaat goed voor de oppervlakkige beschouwer, maar de tekorten aan woonruimte zijn een vloek voor kleumende vluchtelingen.

Waarom werkt het rentewapen niet tegen de inflatie? De winst van grote ondernemers is groot genoeg en de vraag naar hun producten ook. De inflatie lijkt door winst gedreven. Dan werkt het rentewapen van de centrale banken maar matig. Het gevolg is dat de looneisen nogal fors uitvallen, want het gaat over de machtsverhoudingen binnen de economie. Of de vraag: wie levert in? De presidenten van de centrale banken spreken daarover liever niet, want bestuurders begeven zich niet graag op politiek terrein. Maar mijn hoofd wordt daar toch weer onrustig van. Kan de politiek dit oplossen?

Rode cijfers in de woningbouw

Bij het rommelen in mijn archief, kwam ik een mooi verhaal tegen van een oude partijgenoot, J.G. van der Ploeg, ooit wethouder in Rotterdam; het stuk was uit de Nederlandse Gemeente van 17 januari 1986. Hij richtte zich tot “Zoete Lieve Gerritje”, staatssecretaris Gerrit Brokx, die in die tijd in mij een ambtelijke dienaar had.

Zijn redenering was simpel en kraakhelder, zoals wij hem toen kenden. Alle partijen op de woningmarkt kunnen vrij kopen, verkopen, verbeteren en uitponden, zo redeneerde hij. Als de overheid geen geld bij legt, kunnen de tekorten van woningcorporaties ten laste van de algemene reserve worden gebracht, verkoop kan aan een gemeentelijk woningbedrijf, maar uiteindelijk zal voor de rode cijfers een beroep op “een zoete lieve Gerritje” moeten worden gedaan.

Zoals ik net aangaf: bij oppervlakkige beschouwing is de huisvesting in ons land redelijk goed op orde, maar over de immense woningtekorten en de druk van de hoge huren hebben we het dan niet, want die zijn onvoldoende zichtbaar.

In een eerder verhaal noemde ik het bouwprogramma van Hugo de Jonge “witte magie”: je kunt wel roepen dat je gaat bij bouwen, maar dan zul je toch met een paar serieus te nemen oplossingen moeten komen. En of geld een oplossing zou zijn lijkt mij niet erg zeker. De politiek zwijgt moedeloos.

Marktinterventies

In ons systeem is nogal veel een zaak van marktpartijen. Die zouden moeten reageren op geld. Alleen is het thema ingewikkeld: we praten over arbeid, consumptie, de leefomgeving en de financierende eigenaren. Is de vrede te handhaven tussen deze belangen? Dat lukt vrijwel niet meer bij het wonen, onder de druk van de grote behoefte en de ontmoedigende complexiteit van het bouwen.

Het denken wordt ook niet bevorderd door resultaat van niets doen: als de vraag stabiel is en het beheer niet onnozel, stemt het jaarresultaat tevreden en blijft het systeem in stand. Bij beheer van woonruimten, zorgt stil zitten door het huurprijsbeleid voor een prima jaarresultaat. Dat bevordert het creatieve denken niet. Alleen activistische leden, gedreven door heldere lieden als van der Ploeg, zouden kunnen helpen. Of venijnige huuracties, met inhoudingen als existentiële bedreiging.

Het zijn deze spanningen en mechanismen die samen liepen in de Bijlmermeer. De corporaties liepen in hun exploitatie vast in de leegstand en het verval, de gemeente kon en wilde niet betalen, de status van Suriname zorgde voor een moeilijk te beheersen instroom van migranten. Maar het Rijk vond het eerlijk en passend dat Amsterdam het probleem oploste. Uiteindelijk kwam er een nieuwe corporatie tot stand, werden de parkeergebouwen grotendeels gesloopt en werd de Bijlmer onherkenbaar vernieuwd.

Wat is dit?

Tegen sociale huisvestingsorganisaties heb ik niets. Maar Van der Ploeg had natuurlijk wel gelijk in zijn stelling dat de rekening voor de sociale huisvesting uiteindelijk wel bij de overheid op de mat valt. Die rekening ontstaat, omdat op de woningmarkt particulieren en uitpondende partijen de wettelijke ruimte krijgen geld te verdienen. Als je daar niets aan verandert, ontstaat een probleem van winsten, prijzen en calculerend gedrag.

Er is een verband met eerdere opmerkingen over de rente, als wapen tegen de inflatie. Ik heb als bezitter van een eigen woning goed kunnen verdienen aan mijn huis en heb op het goede tijdstip een nieuwe hypotheek genomen op mijn huidige onderkomen. Daarmee kom ik goed weg, maar anderen met een andere levensloop geheel niet. Ik heb het er niet om gedaan, maar het overkwam me.

Het bevraagt de democratische theorie. Uitvoering van politiek gewenst beleid wordt geregeld door uitvoerende organisaties, dus de politiek bepaalt de doelen en de uitvoering vindt plaats door ambtenaren en doelorganisaties, zoals ziekenhuizen, zorginstellingen, woningcorporaties, gemeenten. Kloppen al die verbanden en organisatievormen? Neen, daar zitten nogal wat rare kortsluitingen in. De wereld wordt niet totaal beheerst, reden waarom details moeten worden aangepakt, uit onderhandeld, plooien gladgestreken. De problematiek van de Bijlmermeer was er een mooi voorbeeld daarvan. Eentje van nu: stikstof en PAS melders.

Nachtje wakker liggen

Waarom maak ik de lezers hiervan deelgenoot? Omdat ik bij het wakker liggen merk dat maar zeer weinigen nadenken over dit soort problemen. Het gaat “hoog over”, zegt een partijgenoot. Wat doen we er aan? Het nieuws brengt dit soort problemen elke dag: een greep uit de krant:

• Er is nog geen zuivering van de kinderopvangtoeslag;
• Er is weer een juridische nederlaag op het milieufront;
• Er is een plan voor voorlopige containerwoningen;
• Enzovoort.

In de tijd dat ik dienaar was van Gerrit Brokx kon ik een experimenten organisatie op gang krijgen (Stuurgroep experimenten volkshuisvesting), die zich weinig aantrok van het standaard denken en ruimte schiep in het handelen. Die vrijheid mis ik. Er is ook een Rijkscoördinatie Regeling, die alle complexiteit in de bouw probeert te beheersen door één minister verantwoordelijk te maken.

De wetgever heeft dus ooit begrepen dat we de wereld te ingewikkeld maken. Ik wil strijd tegen het moedeloze onderpresteren en tegen het vastlopen. Zou daar nog iemand aan mee willen doen?

Advertentie