Helpt de wet?

Helpt de wet?

Door: Tom van Doormaal

Discussies in de politiek eindigen vaak met een wettelijke regeling als verlossing. De wet moet iets regelen voor bevlogen inrichters van de samenleving. Ik heb altijd een beetje moeite met die vlugge oplossingen, die toch nog moeten worden uitgeschreven en uitgevoerd.

Veel regels op veel gebieden voldoen niet erg, omdat zij door hun ingewikkeldheid royale mogelijkheden van ontwijken bieden aan de sterken. De tegenstellingen tussen arm en rijk blijken tamelijk hardnekkig, ondanks alles wat we doen aan toeslagen en subsidies. De sterken en de rijken blijken hun belangen goed te verdedigen in de wetgeving en de uitvoering daarvan. Dat is te merken, bij problemen als stikstof en klimaat, maar ook bij toeslagen, schade van gaswinning, beteugeling inflatie, waardoor het vertrouwen in de overheid wordt geschaad.

Waarom zien we weinig succes van onze wetten voor verandering, in dienst van onze mooie bedoelingen. Hoe komt dat?

De wet en het moreel besef

In een stuk van Kees Schuyt over de metaforen in het leven, haalt hij een ogenschijnlijk onbelangrijke tussenzin aan van Primo Levi, die over zijn ervaringen in het concentratie kamp schrijft:

“En tenslotte werkt de wet, of het moreel besef, dat de verinnerlijking is van de wet, als schokbreker: een land geldt dan ook als des te beschaafder, naarmate de wetten, die de armen beletten om al te arm te zijn en de machtigen om al te machtig te worden, er beter functioneren.” Van zijn volgende zin moest ik even huiveren: “Maar in het Lager is dat anders: hier is de strijd om te overleven meedogenloos, omdat iedereen wanhopig, onmenselijk alleen is.”

Advertentie

Antropoloog op het Binnenhof

Door: Tom van Doormaal

Graag zou ik als antropoloog willen studeren op de usances aan het Binnenhof? De gebruiken in de politiek zijn tamelijk merkwaardig en hardnekkig en verdienen onderzoek. Alle onderzoeken, alle geleerde adviezen, rapporten van Rekenkamer, niets lijkt te helpen.

Beleidsvoorbereiding, onderzoek en eenvoud zijn de thema’s. Maar de morsige praktijk is veel opportunistische en praktischer dan wenselijk is. Ik zet nog eens wat voorbeelden op een rij.

Waar of waarachtig?

Chris van Dam, ooit voorzitter van de verhoorcommissie Kinderopvangtoeslagen, struikelt over iets bijzonders. De gemeentelijke ambtenaren veranderen geen letter aan hun geformuleerde adviezen, als de politiek besluit die niet te volgen. Kom daar in Den Haag eens om!

“Hoe dichter je bij de minister komt, hoe meer er een systeem van moduleren, gladstrijken en ‘concensueren’ ontstaat. Antwoorden op Kamervragen, brieven van de minister, beleidsnotities worden geplooid naar wat geacht wordt politiek wenselijk te zijn”. (Binnenhoflezing van Dam, uitgesproken op 6 juli 2022)

Verbinding en ambtelijke autonomie

Door: Tom van Doormaal

Als een departement een autonome rol zou hebben naar de samenleving, zou de Secretaris Generaal verantwoording moeten krijgen naar samenleving en parlement. In de discussies, die ik heb bij de Correspondent struikel ik ineens weer over dat oude idee. In Groot Brittannië is een autonomere rol van de bureaucratie ten opzichte van parlement en samenleving heel gewoon.

Natuurlijk is het een netelig thema. Het verweer kan ik dromen: ‘we willen juist af van die ambtelijke terreur en het primaat van de politiek beschermen.’ Ambtenaren als Rutten en Molkenboer waren deskundig en autoriteit. Max Weber dacht veel over ambtenaren, maar gebruikte ook een onvriendelijk woord “Ordnungsmenschen”. Dat is natuurlijk ook mijn tegenstrijdige gevoel: de politiek drukt de wil van het volk uit en de ambtenaar is dienstbaar aan de realisatie van die wil. Alleen liet een stoet van hoge ambtenaren voor de Toeslagencommissie vooral ontwijkende behendigheid en zwakke geheugens zien.

Publieke moraliteit

Ontstaan de opeenvolgende en ophopende crises omdat de politiek te weinig oog heeft voor de uitvoering en omdat de uitvoerders van het beleid vooral de politiek in het Haagse Praathuis minachten? De politici voelen zich misschien ook wel verbonden met de belangen van allerlei marktpartijen, die de hele dag deurtje bellen en hun visie proberen te delen. Kortom: wat is er mis met de relatieketens tussen politiek, uitvoering en samenleving? In de politicologie wordt het verkeer van elites en belangen rond de ambtelijke macht wat vergoelijkend polyarchie genoemd.

Verkiezingen en ambtelijke macht

Door: Tom van Doormaal

In een vorig stuk probeerde ik relativerende kanttekeningen te maken bij het stemmen in onze democratie. Je kunt denken dat je via het rode potlood de koers van onze samenleving kunt veranderen, maar dat is nogal relatief.

De vraag hoe dat komt is ook te koppelen aan het onderscheid tussen doelen en middelen. De politiek bepaalt de richting, het doel, maar ambtenaren moeten er middelen bij leveren, in de vorm van geld (via belasting) of via regelgeving (wetten, regels). Kan de bureaucratie ons vastlopende systeem veranderen?