Een klem gelopen parlement

Door: Tom van Doormaal

Als democraat moet je nadenken over wat je ziet in de politiek. Daarbij probeer ik de lezers bij te staan in deze stukjes. De vorige tekst had deze kernboodschap:

• Politieke problemen en doelen hebben een formulering, dus als je ergens in vastloopt, kun je kijken of het beter gaat met een andere formulering van een probleem of een doel.
• Politiek is richting geven voor een oplossing en bewaken van de uitvoering daarvan, zonder negatieve of oneerlijke effecten voor burgers.
• Politiek moet inzicht hebben in de realisatie van de uitvoering, zodat er in de werkelijkheid het proces vorm krijgt dat ook echt wordt nagestreefd.

Het lijken drie simpele punten, maar dat valt tegen. Het parlement zit vast.

Eerder schreef ik: als we de volkshuisvesting terug willen, dan moeten we het omgekeerde doen van wat we decennia deden, n.l. de ruimte voor de markt vergroten. Misschien helpt het die weer kleiner te maken.

Spiegelbeleid

Mijn recept is dus: als we in het verleden dingen gedaan hebben die ons nu in de problemen brengen, laten we dan kijken of het omgekeerde doen ons helpt.

Het voorbeeld is de landbouw. Sicco Mansholt en de EU waren decennia geleden voor grootschalige en industriële landbouw. Dat lukte aardig. Maar de discussie over een landbouw akkoord wijst niet op tevredenheid.

Advertentie

Naar een nieuw regeerakkoord

Door: Tom van Doormaal

Zonder twijfel zal deze coalitie het niet lang meer volhouden. Hoe zal het algemeen belang dan worden gediend na nieuwe verkiezingen? De huidige coalitie toont geen daadkracht, maar ook een andere coalitie zal moeten leveren. Hoe gaan we dat doen?

Rutte IV laat onvermogen zien om te sturen en beleid effectief uit te voeren. Dat onvermogen is niet bij toverslag verdwenen: niet als BBB opnieuw een overwinning boekt, maar ook niet als PvdA en GL aan een verrassende meerderheid komen.

Dus vanwaar die onmacht, waarom wil de politieke wat de uitvoering niet kan? Ik denk het te weten: de regelingen, de complexiteit, de accountant, de beheersing van de geldstromen, de rolverwarring bij de diffuse strijd om de macht.
De provincies smeken nu om regelingen, terwijl ze tegelijk zelfbewust melden dat ze geen uitvoerder zijn van Haagse decreten. De Haagse politiek is niet erg creatief, wil dus graag dat de provincies plannen aanbieden. Maar waarom? Aan wie? Waarom zou Den Haag beter weten wat er moet gebeuren dan een lokale bestuurder?

Je zou ook kunnen fantaseren over een provinciale directie, die als ondernemer optreedt, die de lastige ruilverkaveling opzet, met als doel de gegroeide wanverhouding tussen urbaan, agrarisch en natuur een beetje te herstellen.

Kortom: laten we eens nadenken, voordat de onvermijdelijke breuk in Rutte IV ontstaat. Als we iets willen betekenen zullen we moeten leveren. Dat moeten we dan kunnen.

Regelingen

Elk beleid heeft regelingen nodig. Het gaat om het uitgeven van geld van belastingbetalers, dat moet volgens de regels, het geld mag niet tussen de kieren van de planken verdwijnen, niet in zakken vloeien van slimme ondernemers. Dat is allemaal waar.

Tegelijk scheppen die regelingen vervelende vertraging, onoverzichtelijke complexiteit en veel kansen voor de handige ondernemers om toch hun zakken te vullen. Hoe zouden we het goede kunnen behouden, maar de regering wel handelingsvrijheid kunnen geven?

Decennia geleden toonde Heerma Sr. durf door een experiment-artikel in de regelingen van de volkshuisvesting op te nemen. Dat luidde: “Ik, bewindspersoon van volkshuisvesting, kan in het belang van experimenten, van al het voorgaande afwijken.” En lid twee: “Ik zal dat doen als ik een positief advies ter zake heb ontvangen van de SEV in Rotterdam.”

Wat is regie ook alweer?

Door: Tom van Doormaal

Hugo de Jonge is niet te benijden. Hij moet minister spelen, terwijl hij een woningnood moet oplossen, zonder ministerie, zonder provinciale kantoren, met woede en frustratie in het politiek systeem. In Buitenhof (19-02) ging het over zijn regiewet, maar het gebrek aan nieuws illustreert het bestaan van een ravijn tussen de politiek en de uitvoerende bureaucratie.

Het ontbreekt aan een visie op rollen van de markt en overheid, hoe prijsvorming van het bouwbedrijf te controleren, hoe gemeenten en woningcorporaties aan grond te helpen. Vroeger heette dat “grondpolitiek”.

Het congres PvdA/GL had een deelsessie: Van woningmarkt terug naar volkshuisvesting. Ik suggereerde een spiegelbeeldige beleidsuitvoering: als er decennia lang een grotere ruimte voor de marktpartijen is opgebouwd, doe dan in je beleid maar eens precies het omgekeerde. Ik had een voorbeeld: gemeentelijke woningbedrijven stichten, met een goede relatie met lokale besturen, voldoende geld en inzicht in grondverwerving. Maar gaat “de regiewet” van de Jonge helpen bij het opruimen van de woningmarktramp? Ik denk het niet.

Over regie

Regie doen we bij theatervoorstellingen: afzonderlijke spelers, die bijdragen aan een al geschreven stuk. Regie is dan dat gepoogd wordt de interpretatie en accenten beter op elkaar af te stemmen.

Helpt de wet?

Helpt de wet?

Door: Tom van Doormaal

Discussies in de politiek eindigen vaak met een wettelijke regeling als verlossing. De wet moet iets regelen voor bevlogen inrichters van de samenleving. Ik heb altijd een beetje moeite met die vlugge oplossingen, die toch nog moeten worden uitgeschreven en uitgevoerd.

Veel regels op veel gebieden voldoen niet erg, omdat zij door hun ingewikkeldheid royale mogelijkheden van ontwijken bieden aan de sterken. De tegenstellingen tussen arm en rijk blijken tamelijk hardnekkig, ondanks alles wat we doen aan toeslagen en subsidies. De sterken en de rijken blijken hun belangen goed te verdedigen in de wetgeving en de uitvoering daarvan. Dat is te merken, bij problemen als stikstof en klimaat, maar ook bij toeslagen, schade van gaswinning, beteugeling inflatie, waardoor het vertrouwen in de overheid wordt geschaad.

Waarom zien we weinig succes van onze wetten voor verandering, in dienst van onze mooie bedoelingen. Hoe komt dat?

De wet en het moreel besef

In een stuk van Kees Schuyt over de metaforen in het leven, haalt hij een ogenschijnlijk onbelangrijke tussenzin aan van Primo Levi, die over zijn ervaringen in het concentratie kamp schrijft:

“En tenslotte werkt de wet, of het moreel besef, dat de verinnerlijking is van de wet, als schokbreker: een land geldt dan ook als des te beschaafder, naarmate de wetten, die de armen beletten om al te arm te zijn en de machtigen om al te machtig te worden, er beter functioneren.” Van zijn volgende zin moest ik even huiveren: “Maar in het Lager is dat anders: hier is de strijd om te overleven meedogenloos, omdat iedereen wanhopig, onmenselijk alleen is.”

Over doenvermogen

Door: Tom van Doormaal

De oorlog in Oekraïne heeft de wereld op zijn kop gezet: geen probleem is het zelfde gebleven en elke dag brengt nieuwe onderwerpen waar ons bestuursapparaat geen weg mee weet. Daarin moeten we kiezen: schrijf je over parlementaire vliegen meppen, of over datgene waarvoor ons politiek systeem is ingehuurd. Dat is geen klein vraagje, dat ik Marc Chavannes voor heb gehouden, maar de suggestie sprak hem niet aan.

Maar toch: hoeveel zin heeft het je druk te maken over het gedoe in het parlement, als er alleen maar crisissen en gebrek aan controle in de kranten staan? Ruud Koole schreef over Twee Pijlers, een electorale en een niet electorale. Chavannes zegt dat je minder moet bouwen aan de kust, want de zeespiegel ging toch stijgen? Laten we politiek en bureaucratische kwaliteit uit elkaar halen. Chavannes verweert zich tegen mijn kritiek, want als je over voetbal schrijft kun je de bal niet negeren, maar hoe het elftal loopt, bouw van stadions en mensenrechten doen er toch ook toe?

Kunstmatige intelligentie

De nieuwe tekst database Chat GPT had een vrije research modus open staan en ik vroeg: “hoe kunnen de rol van de politiek en de rol van beleidsuitvoering praktisch worden gescheiden?” (Ik vertaal maar: de voertaal was Engels). Binnen twintig seconden reageerde het systeem:

“Het kan lastig zijn een volledige scheiding te maken tussen de rol van de politiek en de rol van de uitvoering, omdat de twee vaak vervlochten zijn. Niettemin zijn er enkele manieren waarmee de rollen kunnen worden onderscheiden en tot op zekere hoogte kunnen worden gescheiden:

Denken en Doen

Door: Tom van Doormaal

De wereld draait door, in dubbele betekenis. Hoe kon de rel rond het voorzitterschap zo snel uit het spoor lopen? Arib was er helder over en Kuiken eigenlijk ook. Misschien was de inzet vooral de loopbaan van Vera Bergkamp te breken en dat zou kunnen lukken.

Het probleem blijft wel dat het weer een rel over niks is, terwijl het zou moeten gaan over de serieuze zaken waar de politiek mee te maken heeft. Dat houdt me bezig: waar is de plek, in de politiek en in de partij, waar we iets meer op afstand discussiëren van de alledaagse opportuniteit, zonder te belanden in de wetenschappelijke distantie van onderzoeksbureaus?

Kuiken schreef een aardige brief en wilde in de komende ledenraad “om elkaar heen staan”, maar moeten we niet beter analyseren in welk mes we nu weer gelopen zijn en waarom we zo onhandig zijn dat ons dat gebeurt? Ik probeer dat vaker in deze kolom, maar ik moet wel doen alsof ik een enthousiaste lezerskring heb. Waarover zou ik wat meer debat willen van en tussen de slimme leden die onze partij nog rijk is?

Inflatie

We zijn heel goed in redeneringen over koopkracht, de waarde van geld en de werkgelegenheid. Het is het macro-economische denken van Keynes, waarin de centrale bankiers de rente verhogen om de economie af te koelen en verlagen om hem aan te jagen. Het is alleen wel een theorie, waarover je moet nadenken.

Armoede van ideeën

Door: Tom van Doormaal

De algemene beschouwingen deden pijn aan mijn ogen. Ik vroeg me af waarom ik keek. Toevallig las ik ook het “Neo-liberalisme” van Mellink en Oudenampsen. Zij citeren bijna op hun laatste pagina een citaat van Galbraith:

“Ideeën zijn in wezen conservatief. Zij bezwijken niet onder de aanval van andere ideeën, maar onder de geconcentreerde stormloop van gebeurtenissen waartegen ze niet opgewassen zijn.” (p.243)

Dat is een sterke! Ik vroeg me af wat ik aan ideeënstrijd had gezien. Voor die stormloop van gebeurtenissen kun je de oorlog in Oekraïne invullen, al vond niet iedereen dat nuttig. Maar de kernvraag: welke ideeën waren de impulsen achter het debat en de felheid ervan?

Ging het alleen om ritueel? Toen de koets langs de Raad van State reed, werd onder een zee van omgekeerde vlaggen “landverraders” geroepen. Onze royals bleven met besmuikte hoofdjes wuiven, maar het was een uniek moment. De politiek moet de gevoelens uitdrukken, dus de Kamer hing voor mij vol omgekeerde vlaggen… Maar de vraag is wat ze, alle twintig fracties, nu precies zeiden. Ik hoorde niet veel zinnigs, maar verwarrend was het.

Rutte en de revolutie

Veel grip kreeg het parlement niet op Mark Rutte. Ook zijn recente gesprek met Sven Kockelman in het Catshuis voegde niets toe. Hij was in vorm: een behendige en inhoudelijke beheersing van de materie, uitgeslapen en welgemoed: “een hele goede vraag, we zijn het eens… maar ik moet ook duidelijk zijn…”

Helpt het openbaar debat?

Door: Tom van Doormaal

Op een wat langere rit door ons land, viel mij het aantal vlaggen op: prinsje of prinsesje jarig? Neen, onze driekleur hing ondersteboven uit protest.

Is dat een politieke aankondiging van een “omwenteling”? Dat nu ook weer niet, want wie in de politiek geeft een consistent geluid en geloofwaardig geluid over alle crisissen en al het gepruts? Die vraag is verontrustend. Komt het gezonde verstand niet meer aan de oppervlakte? Of is ons systeem zo gebrekkig geworden dat wij ons niet meer uit ons zelf geschapen moeras kunnen bevrijden?

Openbare discussie

Dat zijn wel vervelende vragen. We zien een moeizaam openbaar debat, veel gekakel, maar zelden praktische uitkomsten. Het woord kinderopvangtoeslag kennen we nog amper, de schade aan de woningen in Groningen is niet afgehandeld, om maar eens twee velden te noemen, waar je competent handelen zou mogen verwachten. De uitvoering van wat politiek als nodig wordt gevoeld, faalt nogal. Over buiten slapende asielzoekers durf ik het niet te hebben, want dat is erger dan beschamend.

Robert Reich, minister arbeidsmarkt onder Clinton, weigert invitaties voor talkshows. De media beslissen over twee immens belangrijke dingen: “(1) de onderwerpen ter bespreking; (2) hoe die onderwerpen worden ingekaderd. Deze twee besluiten zijn bepalend voor de onderwerpen waarop het publiek de aandacht richt (uit een bijna oneindig aantal dat dagelijks op borrelt) en wat daarover te bediscussiëren valt (uit een bijna oneindig aantal mogelijkheden.)”

Bepalende bureaucratie

Omgekeerde vlaggen en wezenloos gekakel op TV en in het parlement: hoe is het mogelijk geworden? Is het omdat de VVD meent dat “de markt” zijn werk moet doen, terwijl rechts eigenlijk niets vindt? Het lijkt er op, maar de PvdA heeft niet veel meer aan visie te bieden. De bureaucratie zou moeten uitvoeren, onder leiding van een politiek, met inspiratie en richting. George Orwell schreef in 1945, mijn geboortejaar: “Het punt is dat de relatieve vrijheid die we genieten, afhangt van de publieke opinie. Het recht is geen bescherming. Regeringen maken wetten, maar of ze uitgevoerd worden en hoe de politie zich gedraagt, hangt af van de algemene stemming in het land.”

Verstandige politiek en hoe eraan te komen

Door: Tom van Doormaal

De politiek is niet erg verstandig als het gaat om feiten. De inzichten, die uit onderzoek komen of die door experts, zoals de Algemene Rekenkamer worden geadviseerd, zijn niet erg in tel. Ik geef een paar voorbeelden.

Mankracht en computers ontbraken, maar de Belastingdienst moest de uitvoering van de bijdrageregeling Kinderopvangtoeslagen doen. Het lijkt dedain: ‘u voert het beleid maar uit’. Zure regen en de Natura 2000 benadering van Europa zijn al decennia een probleem, maar we zijn nu verrast dat de schade echt optreedt.. Wie heeft er niet opgelet of niks gedaan? We zijn menselijk, maar al maanden slapen asielzoekers buiten in Ter Apel; er is geld genoeg voor opvang, maar te veel hindermacht lokaal. Dus het woningtekort is de uitvlucht.

Bestuurskundige Snellen zegt: ”Een van de hoofdproblemen van moderne staten is het klaarblijkelijke onvermogen van regeringen en bestuursapparaten om de wetten uit te voeren en de burgers een passende aanwending van het recht te garanderen”. (p.92) Het is een lapidaire constatering, die zowel het routinebeleid, als het opruimen van crisissen raakt.

Antropoloog op het Binnenhof

Door: Tom van Doormaal

Graag zou ik als antropoloog willen studeren op de usances aan het Binnenhof? De gebruiken in de politiek zijn tamelijk merkwaardig en hardnekkig en verdienen onderzoek. Alle onderzoeken, alle geleerde adviezen, rapporten van Rekenkamer, niets lijkt te helpen.

Beleidsvoorbereiding, onderzoek en eenvoud zijn de thema’s. Maar de morsige praktijk is veel opportunistische en praktischer dan wenselijk is. Ik zet nog eens wat voorbeelden op een rij.

Waar of waarachtig?

Chris van Dam, ooit voorzitter van de verhoorcommissie Kinderopvangtoeslagen, struikelt over iets bijzonders. De gemeentelijke ambtenaren veranderen geen letter aan hun geformuleerde adviezen, als de politiek besluit die niet te volgen. Kom daar in Den Haag eens om!

“Hoe dichter je bij de minister komt, hoe meer er een systeem van moduleren, gladstrijken en ‘concensueren’ ontstaat. Antwoorden op Kamervragen, brieven van de minister, beleidsnotities worden geplooid naar wat geacht wordt politiek wenselijk te zijn”. (Binnenhoflezing van Dam, uitgesproken op 6 juli 2022)