Onteigening en verkiezingen

Door: Tom van Doormaal

Er was wel iets ter overdenking na de verkiezingen. Onze partijleiding vond dat links een overwinning had behaald, maar die ene zetel leek me een magere basis voor jubel. Het leger beschouwers en duiders spreekt van een kloof tussen de Randstad en de provincies. Als je naar de kaartjes van de uitslagen kijkt, denk ik dat dit klopt. Maar zouden nieuwe coalities met BBB daar veel aan veranderen?

Vertel elkaar heldere verhalen, zou mijn eerste aanbeveling zijn. Ik heb vrijwel alle debatten uitgezeten, maar vrijwel geen plausibele gedachte of sluitende redenering gehoord. Natuurlijk: wonen is een recht, dat vindt de halve wereld, een gezond bedrijfsleven draagt bij aan het nationaal inkomen maar wat zeg je dan precies? Zullen we wat preciezere doelen stellen en pleiten voor realistische en uitvoerbare verandering?

Onteigening

Er valt mij iets op: de geringe aandacht voor het begrip “onteigening”. BBB heeft vooralsnog maar één breekpunt: de gedwongen onteigening van boerenland. Daarmee krijg je de stikstof emissie niet echt teruggedrongen, maar het zou de fictieve stikstofruimte groter maken, als je omschakelt naar biologisch boeren of woningbouw. BBB wil het beleid verbouwen, maar dat wil niet zeggen dat het stikstofbeleid geheel van tafel moet. Als 2030 te snel is en 2035 wel goed kunnen we het wellicht eens worden over 2033? Daar hebben we geen ervaren bestuurders voor nodig.

Het huisvestingsbeleid heeft een paar gebreken: dominant is de gedachte van de Jonge dat “een stok achter de deur” de kans biedt bouwlocaties te verwerven. Maar hoe het Rijk de grond moet verwerven, anders dan door onteigening, blijft nogal impliciet. “Hou je mond over de grond” was de slogan in de periode Den Uyl: dat was terecht, want uiteindelijk viel zijn kabinet over de grondpolitiek. De praktische vraag is in mijn ogen of het Rijk door op de markt mee te doen met aankopen met gemeenschapsgeld van de lastige grondeigenaren af kan komen. Sociaal bouwen kost per definitie geld, dus ontwijken van dit probleem is onterecht.

Advertentie

Verhalen en feiten

Door: Tom van Doormaal

Politiek kun je zien als elkaar verhalen vertellen. Die kun je geloven, doorvertellen, controleren, beantwoorden. Behalve verhalen zijn er ook feiten. Verhalen corrigeren elkaar niet, kijk naar de verkiezingsdebatten. Dus confrontatie van verhalen met secuur gecontroleerde feiten, is een opdracht.

Daar dacht ik aan toen Hugo de Jonge zijn verhaal vertelde over zijn regiewet en de fractieleider van D66 dat een prima plan noemde. Was het een “plan” en wat was er prima aan? Over convenanten en afdwingbaarheid wordt al decennia gesproken.

Nu de gaswinning in Groningen: was er iemand verbaasd over de bevindingen van de enquête? We wisten toch al dat ministers, Kamerleden en bestuurders van overheid en bedrijfsleven met dollartekens in de ogen samenwerkten om de miljarden op te pompen en de schade van de Groningers als een hinderlijk bijverschijnsel te behandelen.

Wat nu? De afhandeling van de kinderopvangtoeslagen een ramp, de afhandeling van de aardbevingsschade een ramp, het stikstofdossier (boeren, Schiphol, Vliegveld Lelystad) een ramp. Hebben wij nog een bureaucratie die iets goed kan doen en zo neen, waarom dan niet?

In hetgeen volgt probeer ik met de volkshuisvesting als voorbeeld te laten zien waar het probleem zou kunnen zitten. In het wonen heb ik tientallen jaren van verandering gezien. Rationeel gekozen is die verandering niet erg, niet voor het nieuwe, niet tegen het oude.

Verhalen en oplossingen

Het opvallend nare is dat iedereen die zich druk maakt over de woningnood wel een oplossing heeft, maar altijd over een detail dat voortreffelijk zal uitpakken, als er naar hem/haar geluisterd wordt. Het lijkt mij een reflex die vooral in de politiek veel voorkomt. Dat is jammer, want verandering vraagt meer dan oppervlakkige verhalen over details van problemen. Tjeenk Willink schreef in 1986: “Lastige maatschappelijke problemen worden in Den Haag versimpeld tot het politiek en ambtelijk haalbare.” Hij zag het probleem dus bijna dertig jaar geleden.

Helpt de wet?

Helpt de wet?

Door: Tom van Doormaal

Discussies in de politiek eindigen vaak met een wettelijke regeling als verlossing. De wet moet iets regelen voor bevlogen inrichters van de samenleving. Ik heb altijd een beetje moeite met die vlugge oplossingen, die toch nog moeten worden uitgeschreven en uitgevoerd.

Veel regels op veel gebieden voldoen niet erg, omdat zij door hun ingewikkeldheid royale mogelijkheden van ontwijken bieden aan de sterken. De tegenstellingen tussen arm en rijk blijken tamelijk hardnekkig, ondanks alles wat we doen aan toeslagen en subsidies. De sterken en de rijken blijken hun belangen goed te verdedigen in de wetgeving en de uitvoering daarvan. Dat is te merken, bij problemen als stikstof en klimaat, maar ook bij toeslagen, schade van gaswinning, beteugeling inflatie, waardoor het vertrouwen in de overheid wordt geschaad.

Waarom zien we weinig succes van onze wetten voor verandering, in dienst van onze mooie bedoelingen. Hoe komt dat?

De wet en het moreel besef

In een stuk van Kees Schuyt over de metaforen in het leven, haalt hij een ogenschijnlijk onbelangrijke tussenzin aan van Primo Levi, die over zijn ervaringen in het concentratie kamp schrijft:

“En tenslotte werkt de wet, of het moreel besef, dat de verinnerlijking is van de wet, als schokbreker: een land geldt dan ook als des te beschaafder, naarmate de wetten, die de armen beletten om al te arm te zijn en de machtigen om al te machtig te worden, er beter functioneren.” Van zijn volgende zin moest ik even huiveren: “Maar in het Lager is dat anders: hier is de strijd om te overleven meedogenloos, omdat iedereen wanhopig, onmenselijk alleen is.”

Buitenhof en het vertrouwen van de burger

Door: Tom van Doormaal

Doorgaans vind ik het prettig naar Buitenhof te kijken. De sprekers zijn vaak uitstekende insiders en de ondervragers goed voorbereid.

Maar helaas is het niet altijd zo. De gesprekken van 15 januari vond ik zwak en slecht voorbereid. Ik vind dat geen bijdrage aan het vertrouwen van de burger in de politiek.

De minister van defensie

Het gesprek met de minister van defensie ging vooral over het militaire perspectief, de levering van wapens, de samenwerking binnen de NAVO. Maar de minister reeg de clichés aaneen, zonder iets van betekenis te zeggen.

Toen kwam de vraag naar mogelijke escalatie. Maar de minister slaagde er niet in iets benulligs te antwoorden, maar doorgevraagd werd er ook niet. Zou er nu dreiging zijn?

Ik zou toch zeggen van wel. Putin weet inmiddels wel dat hij eigenlijk met de Navo vecht en dat zijn “militaire operatie” het voortbestaan van zijn regime ernstig bedreigt. Wat hem met het annexeren van de Krim lukte, zal nu niet meer gaan. Dat is bedreigend, ‘een kat in het nauw maakt rare sprongen.’ Het lijkt mij aannemelijk dat hij met China over de nucleaire optie heeft gesproken en dat Chinese president het hem in onversneden taal heeft verboden.

Maar onze minister meldt opgewekt dat de beslissingen over de oorlog bij Oekraïne liggen. Dat is misschien wel prima, maar dan komt wellicht de dag dat een modern westers wapen op het Rode Plein in Moskou ontploft, afgeschoten door een dappere strijder uit Oekraïne. Geen kans op escalatie, meent onze minister.

Actieve oude man

Door: Tom van Doormaal

Omdat ik begaan ben met de publieke zaak, vind ik soms dat ik moet zeggen wat ik denk. Dat is recht doen aan het voorgeschreven rationele en democratische toetsen van onze beslissingen. Wij argumenteren en wegen de kracht van argumenten in ons politieke proces, om daarna te beslissen.

Het voorgaande lijkt een overbodig cliché, maar ik geef maar eens twee voorbeelden: het eerste gaat over een brief van mij aan BZK, het tweede over een mail aan de PvdA. De verschillen zijn opmerkelijk. Het eerste voldoet niet aan normen van elementair fatsoen, terwijl onze partij tenminste zijn best doet iets te leren.

Witte magie in het wonen

Mijn brief aan BZK was gericht aan Hugo de Jonge. Mijn probleem was de “witte magie”: de minister wil 900.000 woningen bouwen, maar mist de greep op de marktprocessen die dat moeten realiseren. Daarbij komt dat het stikstof beleid en de jurisprudentie de woningbouw verder vertragen en bemoeilijken.

De kooi van Max weber

Door: Tom van Doormaal

Het openbaar bestuur wordt bepaald door de politieke leiding en sturing, maar ook door de manier waarop de uitvoering van beleid is geregeld en georganiseerd. Iedereen kijkt naar de vergaderzaal voor 150 Kamerleden, maar dat is een te beperkte focus op het besluitvormend theater.

Pieter Omtzigt zit ziek thuis en zijn maatjes Leijten en Azarkan zijn lawaaiiger dan ooit. Het volk vraagt zich af waarvoor we de politiek ook al weer hadden. Intussen komen de gedupeerde ouders van de kinderopvang in de problemen door de 30 mille, waar de schuldeisers blij van worden en zijn er weer op grote schaal fouten gemaakt bij de toekenning daarvan.

De Hofbar ging nog weer eens kijken in Groningen en trof daar de mismoedig makende Dorknoper mentaliteit aan, waar de mensen met aardbevingsschade inmiddels gillend gek van worden. Met het royaal en grootmoedig vergoeden van schade heeft het niets te maken.

Minister de Jonge geeft een contract voor sneltesten aan Roche, maar de aanbesteding die verplicht is, wordt gemist. FtM schrijft er over; het mag alleen bij een gedefinieerde urgentie. Kunnen wij eigenlijk nog wel regelingen toepassen, zonder in narigheid, strijdigheid en paradoxen te vervallen? De vraag stellen is hem beantwoorden.

Hoe verhouden politieke leiding en ambtelijke uitvoering zich precies? Waarom gebeurt er niet wat we willen? In Buitenhof cirkelen de hoge colleges van staat rond de antwoorden. Een paar invloeden zijn aan te wijzen (25 april: de ombudsman, de voorzitter van de Rekenkamer, de vice voorzitter van de Raad van State).

 

Toeslagen en ambtenaren

 

Door: Tom van Doormaal

Kijken naar de verhoren in de Toeslagenaffaire is spannend als je een beetje vermogen hebt lichaamstaal te registreren. Je zag soeverein vergeetachtige politici, topambtenaren die vrijwel niet wisten waarover ze het hadden en uitvoerders met oprechte buikpijn.

Opmerkelijk: minister Wiebes leek zich echt dood te schamen en trad af en ex-minister Lodewijk Asscher vond dat hij zijn geloofwaardigheid als ‘working class hero’ kwijt was. Een echte confrontatie met het parlement was er niet, al sprak de Tweede Kamer 11 uur over “Ongekend Onrecht”.

Oorzaakjes genoeg: de informatie werd achtergehouden, zwart gelakt, zoek gemaakt. De rechter werd met onvolledige dossiers afgescheept, de Raad van State ging om. Maar was het een ongeluk? Was het probleem tunnelvisie? Ambtelijke arrogantie? Functioneren van politieke partijen?

De eigenlijke oorzaak bleef nagenoeg onbesproken; hoe maken we beleid en hoe ordelijk zijn de aanloopprocessen daar naar toe? De partijprogramma’s komen niet voorbeeldig tot stand, de inbreng in coalitiebesprekingen en het akkoord zijn nog erger.
Roel Bekker legde de vinger op een pijnlijke plek: de verhouding tussen politiek en bureaucratie. Hij meent dat die werelden elkaar niet begrijpen, verstaan en waarderen. Hij was lang secretaris generaal, hoogleraar bestuurskunde, bovendien oud collega van mij, dus hij kan het weten.

Maar de kernvraag, die ik hier stel is: kunnen we er iets aan doen, vermijden dat het weer gebeurt?

De wet, de bureaucratie, het ongeluk

 

Door: Tom van Doormaal

 

Nu twee weken geleden schreef ik hier over de “wet als keurslijf”. Willem Witteveen’s “De wet als kunstwerk” was net af, toen hij stierf in de MH-17. Een kunstwerk is wat de wet moet zijn, natuurlijk.
Maar de wet moet ook dwingend zijn: uitvoering moet volgens de wettelijke regels plaatsvinden en de burger moet daarop kunnen vertrouwen. Als dat niet kan, hebben we een almachtig monster, waar Thomas Paine voor waarschuwt en waar Thomas Hobbes over schreef. Het kan geen toeval zijn dat ik ook Thomas heet.

Kinderopvangtoeslagen
De verhoren over de kindertoeslagen waren rijkdom voor politieke puzzelaars. Een “ongeluk” zei Rutte, maar ongelukken vinden plaats met welwillendheid en goede bedoelingen van betrokkenen. Daarover kon je twijfelen: was de bureaucratie vol welwillendheid en goede bedoelingen?
Een zin die ik opving in urenlang kijken: “het model van de toeslagen is dat van de individuele huursubsidie”, die bij overdracht van VROM naar de Belastingdienst tot huurtoeslag werd omgedoopt. Het systeem van de IHS was ingewikkeld en vroeg veel correctie achteraf, wanneer de inkomensgegevens moesten worden aangepast.
Minister Wiebes had ook een oordeel over zijn eigen antwoorden op Kamervragen, die hij “idioot” noemde. Rutte had het in zijn verhoor over artikel 68 van de Grondwet, waarin het informatierecht van het parlement is vastgelegd. Is er dan sprake van onjuist informeren, als je antwoorden met recht “idioot” kunt noemen; is dat dan niet de staatsrechtelijke doodzonde?
De verhoorcommissie gaat medio december verslag uitbrengen. Ik zie er met veel interesse naar uit. Maar ik kan het niet laten over de affaire nog een paar gedachten te delen.

Richting geven in democratische verhoudingen

 
Door: Tom van Doormaal

 

Toeslagen en narigheid

Onder de kerstboom dacht ik na over de betrekkingen tussen politiek en uitvoering. Daarover ging het eind 2019: stikstof en het bouwproces, PFAS en het bouwen, boze onderwijskrachten, klagende burgemeesters en politie. Het gaat goed met ons land, maar we lopen volkomen vast. Wat klopt er niet?

Nu weer de belastingdienst. Het kabinetsberaad na het vertrek van Menno Snel leidt tot een bijna lachlust opwekkende voorstellen van Hoekstra: er moeten twee staatssecretarissen terugkomen voor Snel en de diensten moeten worden gereorganiseerd. De directeur generaal, die werd heen gezonden, is zo ongeveer de competentste ambtenaar die ik ooit ontmoet heb. Gezondigd heeft hij vast, maar zijn ontslag helpt niet. Het is overbodige politieke expressie, want de politiek verantwoordelijke was al weg.

De reacties kon je zien aankomen. Hoekstra was organisatieadviseur en die soort prutst graag aan structuren. Maar helpt dat? De rijksbureaucratie is verzot op reorganiseren, maar ik heb er weinig resultaten van gezien. Kon Snel het werk niet aan? Zou dan een tweede staatssecretaris helpen? Ik geloof er niets van.

Hoekstra werd nog wel een laagje dieper bevraagd: doen we het goed met die toeslagen? Voor ingrijpende wijzigingen hebben we meer tijd nodig, zei de Minister. Wie heeft dat eigenlijk bedacht, de werkwijze van vertrouwen op voorhand en terugvorderen van toeslagen als dat nodig zou blijken? Ik weet het antwoord: de politieke bazen van de dienst. Of dat sociaalpsychologisch verstandig was, is door het recente IBO-rapport over de toeslagen al beoordeeld. Niet dus.

Het lijkt mij slimmer dat de politiek de richting bepaalt en de uitvoering aan de uitvoerders en hun kunde wordt overgelaten.

Sociale zekerheid en sociale kwestie

Door: Tom van Doormaal

Kunnen we een nieuwe sociale zekerheid doorrekenen en vormgeven? En op welk adres in Den Haag kunnen we ons voorstel dan aanbieden? Rare vragen wellicht: maar waar is macht tot verandering gehuisvest? Ik betoog niet zo’n plek is aan te wijzen.
Progressieven zijn druk met arbeidsmarkt-ontwikkelingen en sociale zekerheid. De intensiteit van dat werk en denken lijkt te groeien. Maar waarom? Voor hen schrijf ik.

Gelijkheid in inkomens en vermogens was een halve eeuw geleden belangrijk, maar nu ontbreekt het gelijkheidsstreven van de sociaaldemocratie. Door globalisering en de machtsconcentratie bij Microsoft, Google, Apple, Amazon, e.d. lijken de grote oliemaatschappijen beginnelingen in het monopoliespel. Zijn we nog tegen economische concentraties?
Piketty c.s onderzochten de ongelijkheid, waardoor onze basiszekerheid afneemt. De vakbonden maken geen vuist meer, de economie fragmenteert in losse prestaties en diensten, de vaste baan en het vaste contract verdwijnt. Wilkinson en Pickett tonen aan dat de economische ongelijkheid negatief uitpakt voor iedereen.
Er gaat ook veel goed in de wereld, want de honger en de armoede zijn gedaald, het algemene welvaartspeil is gestegen. In hoeverre dat verbonden is met het uitwonen van de aarde en hoe dat te corrigeren, is nu onderwerp van verwoed debat.

Wat te doen?
Helpt het verminderen van CO-2 uitstoot tegen de opmerkelijke opwarming van de aarde? Kan het management van de verzorgingsstaat, denk aan Belastingdienst, UWV, SVB, etc., worden verbeterd door betere toerusting van ICT? Kan de krimp van de middenklasse en de groeiende ongelijkheid worden gekeerd met een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen?