Een klem gelopen parlement

Door: Tom van Doormaal

Als democraat moet je nadenken over wat je ziet in de politiek. Daarbij probeer ik de lezers bij te staan in deze stukjes. De vorige tekst had deze kernboodschap:

• Politieke problemen en doelen hebben een formulering, dus als je ergens in vastloopt, kun je kijken of het beter gaat met een andere formulering van een probleem of een doel.
• Politiek is richting geven voor een oplossing en bewaken van de uitvoering daarvan, zonder negatieve of oneerlijke effecten voor burgers.
• Politiek moet inzicht hebben in de realisatie van de uitvoering, zodat er in de werkelijkheid het proces vorm krijgt dat ook echt wordt nagestreefd.

Het lijken drie simpele punten, maar dat valt tegen. Het parlement zit vast.

Eerder schreef ik: als we de volkshuisvesting terug willen, dan moeten we het omgekeerde doen van wat we decennia deden, n.l. de ruimte voor de markt vergroten. Misschien helpt het die weer kleiner te maken.

Spiegelbeleid

Mijn recept is dus: als we in het verleden dingen gedaan hebben die ons nu in de problemen brengen, laten we dan kijken of het omgekeerde doen ons helpt.

Het voorbeeld is de landbouw. Sicco Mansholt en de EU waren decennia geleden voor grootschalige en industriële landbouw. Dat lukte aardig. Maar de discussie over een landbouw akkoord wijst niet op tevredenheid.

Advertentie

Het spel en het meespelen

Door: Tom van Doormaal

“Wie bepaalt waar het spel om gaat, bepaalt ook wie er aan mag meedoen.” In mijn vorige verhaal gaf ik met deze zin aan hoe de rol van BBB zich zou gaan ontwikkelen.

Waarom gaat het spel en wie mag er mee doen? Het ging om “stikstofreductie”, een verhullend schuimrubberen begrip, dat nog een beetje speelruimte laat. Het debat van 5 april ging over alle onderwerpen, maar vooral over het onvermogen van de staat de wereld een beetje te besturen.

De politiek heeft zijn soevereiniteit verloren en de staat wordt belemmerd in zijn pogingen om passende oplossingen te vinden voor maatschappelijke problemen. De politiek ziet niet echt in dat men deel is van het probleem, blijkt na het debat van 5 april. Wat hebben we aan geruzie over 2030 of 2035?

Er moet een duidelijke afstand en rollenscheiding zijn tussen bestuur en politiek. Problemen moeten voortdurend worden doordacht en besproken. De politiek moet richting geven en de uitvoering over laten aan de uitvoerende organisatie. Dat onderscheid en die afstand lijkt verdwenen. Maar nog wel nodig. Slechts een enkel Kamerlid sprak er over.

De problemen over stikstof worden besproken omwille van de politieke show, maar uitvoering en uitvoerbaarheid zijn geen thema. De frustraties over de stagnatie worden breed gedeeld, maar dat leidt tot niets concreets. Hoe moet beleid worden uitgevoerd en hoe uitvoerbaarheid is het?

Uitvoering

In ‘Hou je mond over de grond’ sprak ik over de brief van Hugo de Jonge over verruiming van taken van het Rijksvastgoedbedrijf aan het parlement, een half uur nadat de brief op internet was geplaatst. (brief 28 maart 2023; verbreding takenpakket Rijksvastgoedbedrijf) Ik ga daar nu wat nader op in. Maar ik moet daarvoor eerst een kader schetsen: wat moet er gebeuren om de ingewikkelde en samenhangende problemen te verkleinen?

Hou je mond over grond

Door: Tom van Doormaal

Moeten we het nog weer over de BBB verkiezingen hebben? Is al het denkbare daarover inmiddels nog niet gezegd en geschreven?

Ik denk dat het thema van verkiezingen en de invloed van de uitslagen boeiender is dan ooit. We stemmen rationeel voor ons eigen belang of principieel over onze collectieve doeleinden: het varieert vooral met je eigen mensbeeld.

Minister President Rutte somberde na het crisisberaad over de wandaden van zijn kabinet, die iedereen al maanden kende, maar concreet over verbetering werd hij niet: veel urgentie, nog meer onmacht. Hoe is het gesteld is met de meningen, die zouden moeten worden ingetoomd door de feiten? Dat is wat democratische politiek zou moeten doen: in het openbaar meningen vormen in confrontatie met onomstreden kennis over feiten.

Praktisch perspectief

Ik zie de wat kleine ruzietjes tussen Caroline van der Plas en Tjeerd de Groot over gebruik van mest en kunstmest en denk: ‘hoe is het mogelijk dat jullie daar energie in stoppen?” Een vriend van mij schrijft op Facebook over de deplorabele staat van bomen, die door een klein beestje dat in de schors vreet hun leven verliezen. En dat automobilisten vroeger een vliegensponsje gebruikten, maar dat hoeft niet meer. Er is heel veel gaande in de ecologische balans.

Helpt de wet?

Helpt de wet?

Door: Tom van Doormaal

Discussies in de politiek eindigen vaak met een wettelijke regeling als verlossing. De wet moet iets regelen voor bevlogen inrichters van de samenleving. Ik heb altijd een beetje moeite met die vlugge oplossingen, die toch nog moeten worden uitgeschreven en uitgevoerd.

Veel regels op veel gebieden voldoen niet erg, omdat zij door hun ingewikkeldheid royale mogelijkheden van ontwijken bieden aan de sterken. De tegenstellingen tussen arm en rijk blijken tamelijk hardnekkig, ondanks alles wat we doen aan toeslagen en subsidies. De sterken en de rijken blijken hun belangen goed te verdedigen in de wetgeving en de uitvoering daarvan. Dat is te merken, bij problemen als stikstof en klimaat, maar ook bij toeslagen, schade van gaswinning, beteugeling inflatie, waardoor het vertrouwen in de overheid wordt geschaad.

Waarom zien we weinig succes van onze wetten voor verandering, in dienst van onze mooie bedoelingen. Hoe komt dat?

De wet en het moreel besef

In een stuk van Kees Schuyt over de metaforen in het leven, haalt hij een ogenschijnlijk onbelangrijke tussenzin aan van Primo Levi, die over zijn ervaringen in het concentratie kamp schrijft:

“En tenslotte werkt de wet, of het moreel besef, dat de verinnerlijking is van de wet, als schokbreker: een land geldt dan ook als des te beschaafder, naarmate de wetten, die de armen beletten om al te arm te zijn en de machtigen om al te machtig te worden, er beter functioneren.” Van zijn volgende zin moest ik even huiveren: “Maar in het Lager is dat anders: hier is de strijd om te overleven meedogenloos, omdat iedereen wanhopig, onmenselijk alleen is.”

Buitenhof en het vertrouwen van de burger

Door: Tom van Doormaal

Doorgaans vind ik het prettig naar Buitenhof te kijken. De sprekers zijn vaak uitstekende insiders en de ondervragers goed voorbereid.

Maar helaas is het niet altijd zo. De gesprekken van 15 januari vond ik zwak en slecht voorbereid. Ik vind dat geen bijdrage aan het vertrouwen van de burger in de politiek.

De minister van defensie

Het gesprek met de minister van defensie ging vooral over het militaire perspectief, de levering van wapens, de samenwerking binnen de NAVO. Maar de minister reeg de clichés aaneen, zonder iets van betekenis te zeggen.

Toen kwam de vraag naar mogelijke escalatie. Maar de minister slaagde er niet in iets benulligs te antwoorden, maar doorgevraagd werd er ook niet. Zou er nu dreiging zijn?

Ik zou toch zeggen van wel. Putin weet inmiddels wel dat hij eigenlijk met de Navo vecht en dat zijn “militaire operatie” het voortbestaan van zijn regime ernstig bedreigt. Wat hem met het annexeren van de Krim lukte, zal nu niet meer gaan. Dat is bedreigend, ‘een kat in het nauw maakt rare sprongen.’ Het lijkt mij aannemelijk dat hij met China over de nucleaire optie heeft gesproken en dat Chinese president het hem in onversneden taal heeft verboden.

Maar onze minister meldt opgewekt dat de beslissingen over de oorlog bij Oekraïne liggen. Dat is misschien wel prima, maar dan komt wellicht de dag dat een modern westers wapen op het Rode Plein in Moskou ontploft, afgeschoten door een dappere strijder uit Oekraïne. Geen kans op escalatie, meent onze minister.

Tussen top en basis

Door: Tom van Doormaal

Als ik het propaganda materiaal voor de komende verkiezingen door kijk, lees ik:

‘Een campagne die onze strijdbaarheid zichtbaar moet maken op tv, radio, sociale media, en in de kranten. Lokaal, regionaal en nationaal’. 

‘Een kans om Nederland een andere richting in te sturen. Een richting die sociaal, duurzaam, en eerlijk is. Waarin we naast elkaar gaan staan, in plaats van tegenover elkaar’. 

Je vraagt je af wie hier wordt toegesproken; partijgenoten vermoedelijk, niet potentiële stemmers. Maar wat bieden we hen? “Sociaal, duurzaam, eerlijk…”Mag ik het een beetje schraal noemen, deze slagwoorden, hoe nuttig ook. Een actueel probleem lijkt mij het handelen van het bestuurssysteem, de crisissen waar we mee te maken hebben. Daarover lees ik weinig.

Dat is de rationele inhoud, die ik mis.. De emotionele kant is het sociale sentiment dat onze verzorgingsstaat tot stand bracht. Het gevoel overheerst bij mij dat de partij der sociaaldemocraten vooral met zichzelf bezig is. Dat is niet om goede lokale partijvrienden te bekritiseren, vermoedelijk hebben ze ook vaak dat gevoel. Waar is onze emotionele verbinding?

Selectie van politieke leiders

Moet ik me, als witte ‘zeven vinkjes’ hetero met goede opleiding en een loopbaan in de Randstad, geen illusie maken over een vooraanstaande positie in de partij? Die heb ik niet, want ik ben bejaard, maar misschien ligt het toch anders.

Over doenvermogen

Door: Tom van Doormaal

De oorlog in Oekraïne heeft de wereld op zijn kop gezet: geen probleem is het zelfde gebleven en elke dag brengt nieuwe onderwerpen waar ons bestuursapparaat geen weg mee weet. Daarin moeten we kiezen: schrijf je over parlementaire vliegen meppen, of over datgene waarvoor ons politiek systeem is ingehuurd. Dat is geen klein vraagje, dat ik Marc Chavannes voor heb gehouden, maar de suggestie sprak hem niet aan.

Maar toch: hoeveel zin heeft het je druk te maken over het gedoe in het parlement, als er alleen maar crisissen en gebrek aan controle in de kranten staan? Ruud Koole schreef over Twee Pijlers, een electorale en een niet electorale. Chavannes zegt dat je minder moet bouwen aan de kust, want de zeespiegel ging toch stijgen? Laten we politiek en bureaucratische kwaliteit uit elkaar halen. Chavannes verweert zich tegen mijn kritiek, want als je over voetbal schrijft kun je de bal niet negeren, maar hoe het elftal loopt, bouw van stadions en mensenrechten doen er toch ook toe?

Kunstmatige intelligentie

De nieuwe tekst database Chat GPT had een vrije research modus open staan en ik vroeg: “hoe kunnen de rol van de politiek en de rol van beleidsuitvoering praktisch worden gescheiden?” (Ik vertaal maar: de voertaal was Engels). Binnen twintig seconden reageerde het systeem:

“Het kan lastig zijn een volledige scheiding te maken tussen de rol van de politiek en de rol van de uitvoering, omdat de twee vaak vervlochten zijn. Niettemin zijn er enkele manieren waarmee de rollen kunnen worden onderscheiden en tot op zekere hoogte kunnen worden gescheiden:

Stagnerende systemen

Door: Tom van Doormaal

Remkes is geen filosoof, maar toch spreekt hij soms interessante tekst uit. Onlangs zei hij dat zijn werk om de boeren weer aan tafel te krijgen toch vooral een taak van de politici was, die hem hadden gevraagd om hulp. Hij was geen bemiddelaar, geen onderhandelaar, maar een gespreksleider; slimme man toch wel. Politici horen zelf verbindingen te maken tussen tegenstellingen, dat is het democratisch systeem.

Steekt daar diepzinnigheid achter? Onze wereld is op gedeeld in systemen die ergens verantwoordelijk voor zijn. De socioloog spreekt dan over “functioneel gedifferentieerde subsystemen”. De verantwoordelijkheid voor hun taak moeten die systemen zelf dragen, de inzichten daarover groeien door hun denken en handelen. De communicatie tussen samenhangende systemen moet door de politiek bevorderd worden. Werkt dat een beetje?

Een vastlopende wereld?

Nu onderscheiden we ook politiek en bestuur. We doen dat met de dimensie boven en onder en het onderscheid tussen doel en middel. Het Rijk is de baas, we hebben een middenlaag, de provincies en de gemeenten aan de basis. De politiek kiest de doelen door een debat over waarden, het bestuur (ambtenaren en doelorganisaties) doet de uitvoering.

Erg goed werkt dat geheel niet: we hebben de schandalen rond de kinderopvangtoeslag gehad, we corrigeren de energieprijs door iedereen een bijdrage te geven, straks door een prijsplafond, we geloven in de heilzame werking van de markt in de zorg, we geloven dat het milieu en de natuur gered worden door karrevrachten aan maatregelen, die dwingend moeten worden opgelegd aan marktpartijen. De huisvesting gaat goed voor de oppervlakkige beschouwer, maar de tekorten aan woonruimte zijn een vloek voor kleumende vluchtelingen.

Ondermijning van de rechtsstaat

Door: Tom van Doormaal

Het is niet niks, waarmee ik mijn laatste verhaal eindigde: ondermijnen we zelf onze rechtsstaat?

Mijn gevoel zegt: de politiek bemoeit zich teveel met details in de uitvoering van beleid en geeft te weinig richting aan structurele verbetering van de vormgeving van het beleid.

Zo ontstaan er veel partijen, die op details van elkaar verschillen en daardoor maakt het stemmen praktisch steeds minder verschil voor de kiezer.

Beleid en uitvoering

Is dat ondermijning van de rechtsstaat? Misschien meer van de democratie: als stemmen geen verschil meer maakt, dan kies je een populaire jongen, die weet “hoe varkentjes te wassen”. In recente peilingen passeert Wilders de VVD van Rutte. Of je stemt helemaal niet meer.

Ik concludeerde in mijn vorige stuk:

• De politiek zou minder richting moeten proberen te geven aan de uitvoering;
• De politieke partijen zouden beter moeten denken over sturing van marktprocessen en doelen daarbij;
• De politieke partijen zouden samen moeten werken aan nieuwe instituten en sturingsinstrumenten, die sturing van marktprocessen of verstatelijkte uitvoering kunnen verbeteren.

Waarom ik dat opschreef, kan iedereen die de krant leest bedenken: onze politiek maakt zich wel druk om de realiteit buiten Den Haag, maar heeft daar weinig of geen invloed op. Landbouw, woningbouw, vervuiling van milieu, sociale erosie, er wordt wat management bedreven aan de oppervlakte van de problemen, maar fundamenteel wordt bitter weinig bereikt. De socioloog klaagt: de functionele subsystemen worden ingewikkelder en de politiek, die communicatief tussen die subsystemen moet werken, doet weinig.

Armoede van ideeën

Door: Tom van Doormaal

De algemene beschouwingen deden pijn aan mijn ogen. Ik vroeg me af waarom ik keek. Toevallig las ik ook het “Neo-liberalisme” van Mellink en Oudenampsen. Zij citeren bijna op hun laatste pagina een citaat van Galbraith:

“Ideeën zijn in wezen conservatief. Zij bezwijken niet onder de aanval van andere ideeën, maar onder de geconcentreerde stormloop van gebeurtenissen waartegen ze niet opgewassen zijn.” (p.243)

Dat is een sterke! Ik vroeg me af wat ik aan ideeënstrijd had gezien. Voor die stormloop van gebeurtenissen kun je de oorlog in Oekraïne invullen, al vond niet iedereen dat nuttig. Maar de kernvraag: welke ideeën waren de impulsen achter het debat en de felheid ervan?

Ging het alleen om ritueel? Toen de koets langs de Raad van State reed, werd onder een zee van omgekeerde vlaggen “landverraders” geroepen. Onze royals bleven met besmuikte hoofdjes wuiven, maar het was een uniek moment. De politiek moet de gevoelens uitdrukken, dus de Kamer hing voor mij vol omgekeerde vlaggen… Maar de vraag is wat ze, alle twintig fracties, nu precies zeiden. Ik hoorde niet veel zinnigs, maar verwarrend was het.

Rutte en de revolutie

Veel grip kreeg het parlement niet op Mark Rutte. Ook zijn recente gesprek met Sven Kockelman in het Catshuis voegde niets toe. Hij was in vorm: een behendige en inhoudelijke beheersing van de materie, uitgeslapen en welgemoed: “een hele goede vraag, we zijn het eens… maar ik moet ook duidelijk zijn…”