Een klem gelopen parlement

Door: Tom van Doormaal

Als democraat moet je nadenken over wat je ziet in de politiek. Daarbij probeer ik de lezers bij te staan in deze stukjes. De vorige tekst had deze kernboodschap:

• Politieke problemen en doelen hebben een formulering, dus als je ergens in vastloopt, kun je kijken of het beter gaat met een andere formulering van een probleem of een doel.
• Politiek is richting geven voor een oplossing en bewaken van de uitvoering daarvan, zonder negatieve of oneerlijke effecten voor burgers.
• Politiek moet inzicht hebben in de realisatie van de uitvoering, zodat er in de werkelijkheid het proces vorm krijgt dat ook echt wordt nagestreefd.

Het lijken drie simpele punten, maar dat valt tegen. Het parlement zit vast.

Eerder schreef ik: als we de volkshuisvesting terug willen, dan moeten we het omgekeerde doen van wat we decennia deden, n.l. de ruimte voor de markt vergroten. Misschien helpt het die weer kleiner te maken.

Spiegelbeleid

Mijn recept is dus: als we in het verleden dingen gedaan hebben die ons nu in de problemen brengen, laten we dan kijken of het omgekeerde doen ons helpt.

Het voorbeeld is de landbouw. Sicco Mansholt en de EU waren decennia geleden voor grootschalige en industriële landbouw. Dat lukte aardig. Maar de discussie over een landbouw akkoord wijst niet op tevredenheid.

Advertentie

Helpt de wet?

Helpt de wet?

Door: Tom van Doormaal

Discussies in de politiek eindigen vaak met een wettelijke regeling als verlossing. De wet moet iets regelen voor bevlogen inrichters van de samenleving. Ik heb altijd een beetje moeite met die vlugge oplossingen, die toch nog moeten worden uitgeschreven en uitgevoerd.

Veel regels op veel gebieden voldoen niet erg, omdat zij door hun ingewikkeldheid royale mogelijkheden van ontwijken bieden aan de sterken. De tegenstellingen tussen arm en rijk blijken tamelijk hardnekkig, ondanks alles wat we doen aan toeslagen en subsidies. De sterken en de rijken blijken hun belangen goed te verdedigen in de wetgeving en de uitvoering daarvan. Dat is te merken, bij problemen als stikstof en klimaat, maar ook bij toeslagen, schade van gaswinning, beteugeling inflatie, waardoor het vertrouwen in de overheid wordt geschaad.

Waarom zien we weinig succes van onze wetten voor verandering, in dienst van onze mooie bedoelingen. Hoe komt dat?

De wet en het moreel besef

In een stuk van Kees Schuyt over de metaforen in het leven, haalt hij een ogenschijnlijk onbelangrijke tussenzin aan van Primo Levi, die over zijn ervaringen in het concentratie kamp schrijft:

“En tenslotte werkt de wet, of het moreel besef, dat de verinnerlijking is van de wet, als schokbreker: een land geldt dan ook als des te beschaafder, naarmate de wetten, die de armen beletten om al te arm te zijn en de machtigen om al te machtig te worden, er beter functioneren.” Van zijn volgende zin moest ik even huiveren: “Maar in het Lager is dat anders: hier is de strijd om te overleven meedogenloos, omdat iedereen wanhopig, onmenselijk alleen is.”

Over doenvermogen

Door: Tom van Doormaal

De oorlog in Oekraïne heeft de wereld op zijn kop gezet: geen probleem is het zelfde gebleven en elke dag brengt nieuwe onderwerpen waar ons bestuursapparaat geen weg mee weet. Daarin moeten we kiezen: schrijf je over parlementaire vliegen meppen, of over datgene waarvoor ons politiek systeem is ingehuurd. Dat is geen klein vraagje, dat ik Marc Chavannes voor heb gehouden, maar de suggestie sprak hem niet aan.

Maar toch: hoeveel zin heeft het je druk te maken over het gedoe in het parlement, als er alleen maar crisissen en gebrek aan controle in de kranten staan? Ruud Koole schreef over Twee Pijlers, een electorale en een niet electorale. Chavannes zegt dat je minder moet bouwen aan de kust, want de zeespiegel ging toch stijgen? Laten we politiek en bureaucratische kwaliteit uit elkaar halen. Chavannes verweert zich tegen mijn kritiek, want als je over voetbal schrijft kun je de bal niet negeren, maar hoe het elftal loopt, bouw van stadions en mensenrechten doen er toch ook toe?

Kunstmatige intelligentie

De nieuwe tekst database Chat GPT had een vrije research modus open staan en ik vroeg: “hoe kunnen de rol van de politiek en de rol van beleidsuitvoering praktisch worden gescheiden?” (Ik vertaal maar: de voertaal was Engels). Binnen twintig seconden reageerde het systeem:

“Het kan lastig zijn een volledige scheiding te maken tussen de rol van de politiek en de rol van de uitvoering, omdat de twee vaak vervlochten zijn. Niettemin zijn er enkele manieren waarmee de rollen kunnen worden onderscheiden en tot op zekere hoogte kunnen worden gescheiden:

Stagnerende systemen

Door: Tom van Doormaal

Remkes is geen filosoof, maar toch spreekt hij soms interessante tekst uit. Onlangs zei hij dat zijn werk om de boeren weer aan tafel te krijgen toch vooral een taak van de politici was, die hem hadden gevraagd om hulp. Hij was geen bemiddelaar, geen onderhandelaar, maar een gespreksleider; slimme man toch wel. Politici horen zelf verbindingen te maken tussen tegenstellingen, dat is het democratisch systeem.

Steekt daar diepzinnigheid achter? Onze wereld is op gedeeld in systemen die ergens verantwoordelijk voor zijn. De socioloog spreekt dan over “functioneel gedifferentieerde subsystemen”. De verantwoordelijkheid voor hun taak moeten die systemen zelf dragen, de inzichten daarover groeien door hun denken en handelen. De communicatie tussen samenhangende systemen moet door de politiek bevorderd worden. Werkt dat een beetje?

Een vastlopende wereld?

Nu onderscheiden we ook politiek en bestuur. We doen dat met de dimensie boven en onder en het onderscheid tussen doel en middel. Het Rijk is de baas, we hebben een middenlaag, de provincies en de gemeenten aan de basis. De politiek kiest de doelen door een debat over waarden, het bestuur (ambtenaren en doelorganisaties) doet de uitvoering.

Erg goed werkt dat geheel niet: we hebben de schandalen rond de kinderopvangtoeslag gehad, we corrigeren de energieprijs door iedereen een bijdrage te geven, straks door een prijsplafond, we geloven in de heilzame werking van de markt in de zorg, we geloven dat het milieu en de natuur gered worden door karrevrachten aan maatregelen, die dwingend moeten worden opgelegd aan marktpartijen. De huisvesting gaat goed voor de oppervlakkige beschouwer, maar de tekorten aan woonruimte zijn een vloek voor kleumende vluchtelingen.

Ondermijning van de rechtsstaat

Door: Tom van Doormaal

Het is niet niks, waarmee ik mijn laatste verhaal eindigde: ondermijnen we zelf onze rechtsstaat?

Mijn gevoel zegt: de politiek bemoeit zich teveel met details in de uitvoering van beleid en geeft te weinig richting aan structurele verbetering van de vormgeving van het beleid.

Zo ontstaan er veel partijen, die op details van elkaar verschillen en daardoor maakt het stemmen praktisch steeds minder verschil voor de kiezer.

Beleid en uitvoering

Is dat ondermijning van de rechtsstaat? Misschien meer van de democratie: als stemmen geen verschil meer maakt, dan kies je een populaire jongen, die weet “hoe varkentjes te wassen”. In recente peilingen passeert Wilders de VVD van Rutte. Of je stemt helemaal niet meer.

Ik concludeerde in mijn vorige stuk:

• De politiek zou minder richting moeten proberen te geven aan de uitvoering;
• De politieke partijen zouden beter moeten denken over sturing van marktprocessen en doelen daarbij;
• De politieke partijen zouden samen moeten werken aan nieuwe instituten en sturingsinstrumenten, die sturing van marktprocessen of verstatelijkte uitvoering kunnen verbeteren.

Waarom ik dat opschreef, kan iedereen die de krant leest bedenken: onze politiek maakt zich wel druk om de realiteit buiten Den Haag, maar heeft daar weinig of geen invloed op. Landbouw, woningbouw, vervuiling van milieu, sociale erosie, er wordt wat management bedreven aan de oppervlakte van de problemen, maar fundamenteel wordt bitter weinig bereikt. De socioloog klaagt: de functionele subsystemen worden ingewikkelder en de politiek, die communicatief tussen die subsystemen moet werken, doet weinig.

Verbinding en departementale autonomie

Door: Tom van Doormaal

Waarom vind ik de politiek nog interessant ? De PvdA nodigt mij uit om mee te praten over de programmatekst voor de provinciale verkiezingen. Ik lees dat “woonruimte van voldoende kwaliteit een fundamenteel recht” is. Dan zakt de moed mij in de zwemvliezen: natuurlijk vind ik dat ook, maar het is toch geen programmatische mededeling?

Hoe gaan we de strijd tegen dat hardnekkige woonruimte-tekort voeren, is toch de vraag? Kennelijk is de verbinding tussen politieke leiding en het praktisch aanpakken van problemen niet zo simpel.. Kijk naar stikstof, boeren, woningtekort, schoon water, energieprijs, toeslagen. De lijst is eindeloos. We praten veel, maar wie doet er iets effectiefs?

En als het antwoord “niemand” luidt, wat betekent dat dan voor de aantrekkingskracht van politieke partijen? Als een keuze voor de ene of de andere partij geen verschil maakt, dan is dat niet best voor onze democratie.

Hoe moet het verder met politieke partijen? Kunnen we ter zake doende verschillen in opvattingen, in afwegingen, belangrijker maken voor het resultaat van onze politieke ambities?

Ambtelijke organisaties

Misschien moet er iets gedaan worden  aan de effectiviteit van de organisatie van de uitvoering. Je kunt denken aan verdere privatisering, maar ook aan een grotere ambtelijke autonomie. Het vraagt andere vormen van kaderstelling en bewaking van kwaliteit.

Trekkerterrorisme en de staat

Door: Tom van Doormaal

Mag ik vertellen dat ik een beetje naar word van de agressieve reacties op de brandende strobalen en de omgekeerde vlaggen?

Ik weet het niet. Natuurlijk is het onplezierig als je ergens heen moet en het lukt niet. Maar het ongemak herinnert ons aan wat we zijn: een klein landje, met een moeizame verhouding tussen onze agrarische basis en de stedelijke economie. Die agrarische en stedelijke combinatie is samengevoegd in het mainport-denken: als Schiphol en Rotterdam het goed doen, gaat het met ons ook goed.

Ik heb wat moeite met dit simplisme; ik vrees dat ik daarin dicht bij de “agroterroristen” sta. Laten we de opwinding over de trekkers en de files even parkeren en kijken wat er echt aan de hand is. Als je een vreemdeling de macht laat zien, zien ze gangen met keurige mensen achter beeldschermen en stapels papier, die denken dat zij de wereld regelen, de “Ordnumgsmenschen” van Max Weber.

Antropoloog op het Binnenhof

Door: Tom van Doormaal

Graag zou ik als antropoloog willen studeren op de usances aan het Binnenhof? De gebruiken in de politiek zijn tamelijk merkwaardig en hardnekkig en verdienen onderzoek. Alle onderzoeken, alle geleerde adviezen, rapporten van Rekenkamer, niets lijkt te helpen.

Beleidsvoorbereiding, onderzoek en eenvoud zijn de thema’s. Maar de morsige praktijk is veel opportunistische en praktischer dan wenselijk is. Ik zet nog eens wat voorbeelden op een rij.

Waar of waarachtig?

Chris van Dam, ooit voorzitter van de verhoorcommissie Kinderopvangtoeslagen, struikelt over iets bijzonders. De gemeentelijke ambtenaren veranderen geen letter aan hun geformuleerde adviezen, als de politiek besluit die niet te volgen. Kom daar in Den Haag eens om!

“Hoe dichter je bij de minister komt, hoe meer er een systeem van moduleren, gladstrijken en ‘concensueren’ ontstaat. Antwoorden op Kamervragen, brieven van de minister, beleidsnotities worden geplooid naar wat geacht wordt politiek wenselijk te zijn”. (Binnenhoflezing van Dam, uitgesproken op 6 juli 2022)

Verbinding en ambtelijke autonomie

Door: Tom van Doormaal

Als een departement een autonome rol zou hebben naar de samenleving, zou de Secretaris Generaal verantwoording moeten krijgen naar samenleving en parlement. In de discussies, die ik heb bij de Correspondent struikel ik ineens weer over dat oude idee. In Groot Brittannië is een autonomere rol van de bureaucratie ten opzichte van parlement en samenleving heel gewoon.

Natuurlijk is het een netelig thema. Het verweer kan ik dromen: ‘we willen juist af van die ambtelijke terreur en het primaat van de politiek beschermen.’ Ambtenaren als Rutten en Molkenboer waren deskundig en autoriteit. Max Weber dacht veel over ambtenaren, maar gebruikte ook een onvriendelijk woord “Ordnungsmenschen”. Dat is natuurlijk ook mijn tegenstrijdige gevoel: de politiek drukt de wil van het volk uit en de ambtenaar is dienstbaar aan de realisatie van die wil. Alleen liet een stoet van hoge ambtenaren voor de Toeslagencommissie vooral ontwijkende behendigheid en zwakke geheugens zien.

Publieke moraliteit

Ontstaan de opeenvolgende en ophopende crises omdat de politiek te weinig oog heeft voor de uitvoering en omdat de uitvoerders van het beleid vooral de politiek in het Haagse Praathuis minachten? De politici voelen zich misschien ook wel verbonden met de belangen van allerlei marktpartijen, die de hele dag deurtje bellen en hun visie proberen te delen. Kortom: wat is er mis met de relatieketens tussen politiek, uitvoering en samenleving? In de politicologie wordt het verkeer van elites en belangen rond de ambtelijke macht wat vergoelijkend polyarchie genoemd.

Wat politiek eigenlijk is…

Door: Tom van Doormaal

Veel politiek gaat over grond, want grond wordt niet meer gemaakt. Ik heb een kans een bijdrage te leveren aan een transactie, die 100 ha grond voor woningbouw kan opleveren. Dat is gezien de grote behoefte aan woonruimte een opwindend idee. Maar hoe handel je dan?

De gedeputeerde die daarin een rol zou kunnen spelen schrijft daarover een afstandelijk verhaal aan de rijksheren: het lukt allemaal niet, de exploitatie van de sociale woningbouw is niet rond te krijgen, te weinig geld en soortgelijke problemen. Je zou ook over oplossingsrichtingen kunnen praten. Dat ga ik, met dezelfde bestuurder proberen te doen.

Uit een grijs verleden…

Geïnspireerd rommel ik wat in mijn archief en kom een college tegen dat in 1980 gaf aan studenten in Groningen. Ik was daar “andragoog stadsvernieuwing”, maar wat was dat eigenlijk? Ik besloot de casus te vertellen waarin ik verwikkeld was, een mogelijke grondtransactie van Niemeyer en de mogelijkheden om die grond voor sociale woningbouw te gebruiken.

De lezer raadt het moeiteloos: de gemeente had niet zo veel idee over een bestemmingswijziging en ook niet veel te melden. Zullen wij als buurtgroep dan een visie ontwikkelen? Dat vond de gemeente prima. Wij vonden een gemeentelijke stedenbouwkundige, die net voor zichzelf was begonnen, die wel een programmastudie en een ruimtelijke vertaling wilde maken. Geweldig idee, vond de wethouder en een betrouwbare adviseur.