Naar een nieuw regeerakkoord

Door: Tom van Doormaal

Zonder twijfel zal deze coalitie het niet lang meer volhouden. Hoe zal het algemeen belang dan worden gediend na nieuwe verkiezingen? De huidige coalitie toont geen daadkracht, maar ook een andere coalitie zal moeten leveren. Hoe gaan we dat doen?

Rutte IV laat onvermogen zien om te sturen en beleid effectief uit te voeren. Dat onvermogen is niet bij toverslag verdwenen: niet als BBB opnieuw een overwinning boekt, maar ook niet als PvdA en GL aan een verrassende meerderheid komen.

Dus vanwaar die onmacht, waarom wil de politieke wat de uitvoering niet kan? Ik denk het te weten: de regelingen, de complexiteit, de accountant, de beheersing van de geldstromen, de rolverwarring bij de diffuse strijd om de macht.
De provincies smeken nu om regelingen, terwijl ze tegelijk zelfbewust melden dat ze geen uitvoerder zijn van Haagse decreten. De Haagse politiek is niet erg creatief, wil dus graag dat de provincies plannen aanbieden. Maar waarom? Aan wie? Waarom zou Den Haag beter weten wat er moet gebeuren dan een lokale bestuurder?

Je zou ook kunnen fantaseren over een provinciale directie, die als ondernemer optreedt, die de lastige ruilverkaveling opzet, met als doel de gegroeide wanverhouding tussen urbaan, agrarisch en natuur een beetje te herstellen.

Kortom: laten we eens nadenken, voordat de onvermijdelijke breuk in Rutte IV ontstaat. Als we iets willen betekenen zullen we moeten leveren. Dat moeten we dan kunnen.

Regelingen

Elk beleid heeft regelingen nodig. Het gaat om het uitgeven van geld van belastingbetalers, dat moet volgens de regels, het geld mag niet tussen de kieren van de planken verdwijnen, niet in zakken vloeien van slimme ondernemers. Dat is allemaal waar.

Tegelijk scheppen die regelingen vervelende vertraging, onoverzichtelijke complexiteit en veel kansen voor de handige ondernemers om toch hun zakken te vullen. Hoe zouden we het goede kunnen behouden, maar de regering wel handelingsvrijheid kunnen geven?

Decennia geleden toonde Heerma Sr. durf door een experiment-artikel in de regelingen van de volkshuisvesting op te nemen. Dat luidde: “Ik, bewindspersoon van volkshuisvesting, kan in het belang van experimenten, van al het voorgaande afwijken.” En lid twee: “Ik zal dat doen als ik een positief advies ter zake heb ontvangen van de SEV in Rotterdam.”

Advertentie

Het spel en het meespelen

Door: Tom van Doormaal

“Wie bepaalt waar het spel om gaat, bepaalt ook wie er aan mag meedoen.” In mijn vorige verhaal gaf ik met deze zin aan hoe de rol van BBB zich zou gaan ontwikkelen.

Waarom gaat het spel en wie mag er mee doen? Het ging om “stikstofreductie”, een verhullend schuimrubberen begrip, dat nog een beetje speelruimte laat. Het debat van 5 april ging over alle onderwerpen, maar vooral over het onvermogen van de staat de wereld een beetje te besturen.

De politiek heeft zijn soevereiniteit verloren en de staat wordt belemmerd in zijn pogingen om passende oplossingen te vinden voor maatschappelijke problemen. De politiek ziet niet echt in dat men deel is van het probleem, blijkt na het debat van 5 april. Wat hebben we aan geruzie over 2030 of 2035?

Er moet een duidelijke afstand en rollenscheiding zijn tussen bestuur en politiek. Problemen moeten voortdurend worden doordacht en besproken. De politiek moet richting geven en de uitvoering over laten aan de uitvoerende organisatie. Dat onderscheid en die afstand lijkt verdwenen. Maar nog wel nodig. Slechts een enkel Kamerlid sprak er over.

De problemen over stikstof worden besproken omwille van de politieke show, maar uitvoering en uitvoerbaarheid zijn geen thema. De frustraties over de stagnatie worden breed gedeeld, maar dat leidt tot niets concreets. Hoe moet beleid worden uitgevoerd en hoe uitvoerbaarheid is het?

Uitvoering

In ‘Hou je mond over de grond’ sprak ik over de brief van Hugo de Jonge over verruiming van taken van het Rijksvastgoedbedrijf aan het parlement, een half uur nadat de brief op internet was geplaatst. (brief 28 maart 2023; verbreding takenpakket Rijksvastgoedbedrijf) Ik ga daar nu wat nader op in. Maar ik moet daarvoor eerst een kader schetsen: wat moet er gebeuren om de ingewikkelde en samenhangende problemen te verkleinen?

Video’s Linksom! armoedeconferentie

Op 18 maart 2023 organiseerde Linksom! in samenwerking met GroenLinks, de FNV en de Partij van de Arbeid haar tweede armoedeconferentie.

Met bijzondere dank aan Gerard van Oosterhout en Lennert Dorman hierbij de video’s van de bijeenkomst.

Opening en herdenking

Hans Spekman

Wat is regie ook alweer?

Door: Tom van Doormaal

Hugo de Jonge is niet te benijden. Hij moet minister spelen, terwijl hij een woningnood moet oplossen, zonder ministerie, zonder provinciale kantoren, met woede en frustratie in het politiek systeem. In Buitenhof (19-02) ging het over zijn regiewet, maar het gebrek aan nieuws illustreert het bestaan van een ravijn tussen de politiek en de uitvoerende bureaucratie.

Het ontbreekt aan een visie op rollen van de markt en overheid, hoe prijsvorming van het bouwbedrijf te controleren, hoe gemeenten en woningcorporaties aan grond te helpen. Vroeger heette dat “grondpolitiek”.

Het congres PvdA/GL had een deelsessie: Van woningmarkt terug naar volkshuisvesting. Ik suggereerde een spiegelbeeldige beleidsuitvoering: als er decennia lang een grotere ruimte voor de marktpartijen is opgebouwd, doe dan in je beleid maar eens precies het omgekeerde. Ik had een voorbeeld: gemeentelijke woningbedrijven stichten, met een goede relatie met lokale besturen, voldoende geld en inzicht in grondverwerving. Maar gaat “de regiewet” van de Jonge helpen bij het opruimen van de woningmarktramp? Ik denk het niet.

Over regie

Regie doen we bij theatervoorstellingen: afzonderlijke spelers, die bijdragen aan een al geschreven stuk. Regie is dan dat gepoogd wordt de interpretatie en accenten beter op elkaar af te stemmen.

Stagnerende systemen

Door: Tom van Doormaal

Remkes is geen filosoof, maar toch spreekt hij soms interessante tekst uit. Onlangs zei hij dat zijn werk om de boeren weer aan tafel te krijgen toch vooral een taak van de politici was, die hem hadden gevraagd om hulp. Hij was geen bemiddelaar, geen onderhandelaar, maar een gespreksleider; slimme man toch wel. Politici horen zelf verbindingen te maken tussen tegenstellingen, dat is het democratisch systeem.

Steekt daar diepzinnigheid achter? Onze wereld is op gedeeld in systemen die ergens verantwoordelijk voor zijn. De socioloog spreekt dan over “functioneel gedifferentieerde subsystemen”. De verantwoordelijkheid voor hun taak moeten die systemen zelf dragen, de inzichten daarover groeien door hun denken en handelen. De communicatie tussen samenhangende systemen moet door de politiek bevorderd worden. Werkt dat een beetje?

Een vastlopende wereld?

Nu onderscheiden we ook politiek en bestuur. We doen dat met de dimensie boven en onder en het onderscheid tussen doel en middel. Het Rijk is de baas, we hebben een middenlaag, de provincies en de gemeenten aan de basis. De politiek kiest de doelen door een debat over waarden, het bestuur (ambtenaren en doelorganisaties) doet de uitvoering.

Erg goed werkt dat geheel niet: we hebben de schandalen rond de kinderopvangtoeslag gehad, we corrigeren de energieprijs door iedereen een bijdrage te geven, straks door een prijsplafond, we geloven in de heilzame werking van de markt in de zorg, we geloven dat het milieu en de natuur gered worden door karrevrachten aan maatregelen, die dwingend moeten worden opgelegd aan marktpartijen. De huisvesting gaat goed voor de oppervlakkige beschouwer, maar de tekorten aan woonruimte zijn een vloek voor kleumende vluchtelingen.

Ondermijning van de rechtsstaat

Door: Tom van Doormaal

Het is niet niks, waarmee ik mijn laatste verhaal eindigde: ondermijnen we zelf onze rechtsstaat?

Mijn gevoel zegt: de politiek bemoeit zich teveel met details in de uitvoering van beleid en geeft te weinig richting aan structurele verbetering van de vormgeving van het beleid.

Zo ontstaan er veel partijen, die op details van elkaar verschillen en daardoor maakt het stemmen praktisch steeds minder verschil voor de kiezer.

Beleid en uitvoering

Is dat ondermijning van de rechtsstaat? Misschien meer van de democratie: als stemmen geen verschil meer maakt, dan kies je een populaire jongen, die weet “hoe varkentjes te wassen”. In recente peilingen passeert Wilders de VVD van Rutte. Of je stemt helemaal niet meer.

Ik concludeerde in mijn vorige stuk:

• De politiek zou minder richting moeten proberen te geven aan de uitvoering;
• De politieke partijen zouden beter moeten denken over sturing van marktprocessen en doelen daarbij;
• De politieke partijen zouden samen moeten werken aan nieuwe instituten en sturingsinstrumenten, die sturing van marktprocessen of verstatelijkte uitvoering kunnen verbeteren.

Waarom ik dat opschreef, kan iedereen die de krant leest bedenken: onze politiek maakt zich wel druk om de realiteit buiten Den Haag, maar heeft daar weinig of geen invloed op. Landbouw, woningbouw, vervuiling van milieu, sociale erosie, er wordt wat management bedreven aan de oppervlakte van de problemen, maar fundamenteel wordt bitter weinig bereikt. De socioloog klaagt: de functionele subsystemen worden ingewikkelder en de politiek, die communicatief tussen die subsystemen moet werken, doet weinig.

Verbinding en departementale autonomie

Door: Tom van Doormaal

Waarom vind ik de politiek nog interessant ? De PvdA nodigt mij uit om mee te praten over de programmatekst voor de provinciale verkiezingen. Ik lees dat “woonruimte van voldoende kwaliteit een fundamenteel recht” is. Dan zakt de moed mij in de zwemvliezen: natuurlijk vind ik dat ook, maar het is toch geen programmatische mededeling?

Hoe gaan we de strijd tegen dat hardnekkige woonruimte-tekort voeren, is toch de vraag? Kennelijk is de verbinding tussen politieke leiding en het praktisch aanpakken van problemen niet zo simpel.. Kijk naar stikstof, boeren, woningtekort, schoon water, energieprijs, toeslagen. De lijst is eindeloos. We praten veel, maar wie doet er iets effectiefs?

En als het antwoord “niemand” luidt, wat betekent dat dan voor de aantrekkingskracht van politieke partijen? Als een keuze voor de ene of de andere partij geen verschil maakt, dan is dat niet best voor onze democratie.

Hoe moet het verder met politieke partijen? Kunnen we ter zake doende verschillen in opvattingen, in afwegingen, belangrijker maken voor het resultaat van onze politieke ambities?

Ambtelijke organisaties

Misschien moet er iets gedaan worden  aan de effectiviteit van de organisatie van de uitvoering. Je kunt denken aan verdere privatisering, maar ook aan een grotere ambtelijke autonomie. Het vraagt andere vormen van kaderstelling en bewaking van kwaliteit.

Denken en Doen

Door: Tom van Doormaal

De wereld draait door, in dubbele betekenis. Hoe kon de rel rond het voorzitterschap zo snel uit het spoor lopen? Arib was er helder over en Kuiken eigenlijk ook. Misschien was de inzet vooral de loopbaan van Vera Bergkamp te breken en dat zou kunnen lukken.

Het probleem blijft wel dat het weer een rel over niks is, terwijl het zou moeten gaan over de serieuze zaken waar de politiek mee te maken heeft. Dat houdt me bezig: waar is de plek, in de politiek en in de partij, waar we iets meer op afstand discussiëren van de alledaagse opportuniteit, zonder te belanden in de wetenschappelijke distantie van onderzoeksbureaus?

Kuiken schreef een aardige brief en wilde in de komende ledenraad “om elkaar heen staan”, maar moeten we niet beter analyseren in welk mes we nu weer gelopen zijn en waarom we zo onhandig zijn dat ons dat gebeurt? Ik probeer dat vaker in deze kolom, maar ik moet wel doen alsof ik een enthousiaste lezerskring heb. Waarover zou ik wat meer debat willen van en tussen de slimme leden die onze partij nog rijk is?

Inflatie

We zijn heel goed in redeneringen over koopkracht, de waarde van geld en de werkgelegenheid. Het is het macro-economische denken van Keynes, waarin de centrale bankiers de rente verhogen om de economie af te koelen en verlagen om hem aan te jagen. Het is alleen wel een theorie, waarover je moet nadenken.

Helpt het openbaar debat?

Door: Tom van Doormaal

Op een wat langere rit door ons land, viel mij het aantal vlaggen op: prinsje of prinsesje jarig? Neen, onze driekleur hing ondersteboven uit protest.

Is dat een politieke aankondiging van een “omwenteling”? Dat nu ook weer niet, want wie in de politiek geeft een consistent geluid en geloofwaardig geluid over alle crisissen en al het gepruts? Die vraag is verontrustend. Komt het gezonde verstand niet meer aan de oppervlakte? Of is ons systeem zo gebrekkig geworden dat wij ons niet meer uit ons zelf geschapen moeras kunnen bevrijden?

Openbare discussie

Dat zijn wel vervelende vragen. We zien een moeizaam openbaar debat, veel gekakel, maar zelden praktische uitkomsten. Het woord kinderopvangtoeslag kennen we nog amper, de schade aan de woningen in Groningen is niet afgehandeld, om maar eens twee velden te noemen, waar je competent handelen zou mogen verwachten. De uitvoering van wat politiek als nodig wordt gevoeld, faalt nogal. Over buiten slapende asielzoekers durf ik het niet te hebben, want dat is erger dan beschamend.

Robert Reich, minister arbeidsmarkt onder Clinton, weigert invitaties voor talkshows. De media beslissen over twee immens belangrijke dingen: “(1) de onderwerpen ter bespreking; (2) hoe die onderwerpen worden ingekaderd. Deze twee besluiten zijn bepalend voor de onderwerpen waarop het publiek de aandacht richt (uit een bijna oneindig aantal dat dagelijks op borrelt) en wat daarover te bediscussiëren valt (uit een bijna oneindig aantal mogelijkheden.)”

Bepalende bureaucratie

Omgekeerde vlaggen en wezenloos gekakel op TV en in het parlement: hoe is het mogelijk geworden? Is het omdat de VVD meent dat “de markt” zijn werk moet doen, terwijl rechts eigenlijk niets vindt? Het lijkt er op, maar de PvdA heeft niet veel meer aan visie te bieden. De bureaucratie zou moeten uitvoeren, onder leiding van een politiek, met inspiratie en richting. George Orwell schreef in 1945, mijn geboortejaar: “Het punt is dat de relatieve vrijheid die we genieten, afhangt van de publieke opinie. Het recht is geen bescherming. Regeringen maken wetten, maar of ze uitgevoerd worden en hoe de politie zich gedraagt, hangt af van de algemene stemming in het land.”

Politieke vastloper in welvaart

Door: Tom van Doormaal

In een supermarkt is een hoogbejaarde man opgepakt, die aan het gappen was. Zijn verklaring was dat hij niet meer rond kon komen van zijn AOW.

De rijkste man op aarde, Elon Musk, koopt Twitter, volgens hem zelf in het belang van de vrijheid van meningsuiting. In Duitsland bouwt hij de grootste fabrieken voor Tesla en accu’s.

Onze weinig diepzinnige Mark Rutte bepleit loonsverhogingen en meer vakbondsinvloed, met steun van de Telegraaf voor dat idee.

Het zijn nogal verwarrende signalen, die over ons politiek systeem worden geuit. De “long read” van Hans Blokland over de politicoloog Charles Lindblom ging hier ook over. Ik vond het een boeiend stuk, maar misschien is het onverteerbare kost. Alleen boeit de resterende vraag ons allemaal: heeft ons werk in de politiek wel zin? Blokland stelt vast dat 26 miljardairs evenveel vermogen hebben als de onderste 50% van de wereldbevolking. Half ironisch noemt hij die macht democratisch gelegitimeerd. Maar we waren toch voor gelijkheid?

Politiek zinvol?

We willen dat de handelingen van de overheid zich conformeren naar de wensen van ons allemaal. Dat is al lastig te regelen met miljoenen verschillende kiezers. Maar dat is niet alles, want onderlinge afstemming en controle in de samenleving zijn ook afhankelijk van de markt en processen die zich daar voordoen. De overheid kan immers niet alles regelen. Zo ontstaan twee basisvragen: