Politieke partijen als probleem

Door: Tom van Doormaal

Bij het ontluiken van mijn politieke bewustzijn bleek er ineens een beloftevolle groep te bestaan, die zich Democraten 66 noemde. Ze hadden het wel gehad met de ideologische standaardconfrontaties en hun voorman, Hans van Mierlo, ontwikkelde een “ontploffingstheorie”.

Hun eerste pamflet kocht ik bij het boekwinkeltje op de hoek, in Amsterdam Zuid. Ik vond het “pragmatisme” van Hans Gruyters een beetje schraal. Maar Hans van Mierlo kon goed verklaren waarom dat nodig was: de politiek draaide om slaapverwekkende, ideologische tegenstellingen.

We zijn nu een halve eeuw verder. Het politieke systeem is niet ontploft, zoals Van Mierlo wilde, de kroonjuwelen der staatrechtelijke hervormingen, bleken sieraden uit een gokkast op de kermis. Femke Halsema hield voor de Correspondent in Nijmegen een verwant pleidooi voor een mentaliteitsverandering. Mijn conclusie is dat pleiten voor mentaliteitsverandering niet zinvol is.

Intussen komen er verontrustende geluiden uit het systeem; traditionele partijen hebben zoveel ledenverlies dat zij al een poging hebben gedaan nieuwe financiering te vinden. Een nieuwe partij,  de PVV staat in de gunst, maar heeft maar één statutair lid en een onheldere financiering.

Ideologie en bestuur

Met de ideologie is het intussen matigjes: het pragmatisme is tot een levenshouding geworden, bij Marc Rutte, maar ook bij Diederik Samsom. Als de politiek in plaats van ideologische leiding te geven, zich profileert op bestuurlijke kleurloosheid, vloeien politiek en bestuur in elkaar over. Dan wordt het parlement tot een bestuurlijk centrum, niet een politiek. Politiek gaat om richting en waarden, bestuur om uitvoering en detaillering. Het is slecht als de politiek zich met alles bemoeit.

In Oostenrijk, Polen, Frankrijk en Nederland zien we de sociaaldemocratische stromingen terrein verliezen: werkt het paradigma nog? Volledige werkgelegenheid was er een element van. Dat robots en algoritmes steeds meer banen overbodig maken, geloof ik wel. Het streven naar rechtvaardigheid, naar een zinvol en sociaal leven is natuurlijk onverminderd. Maar juist die politieke drijfveer is in de kleurloze angst van besturende sociaaldemocraten onherkenbaar geworden.

Angst voor de kiezer

De politiek is bang voor de kiezer die altijd gelijk heeft, maar ook dubbel, want graag bevoogdend. De kiezer kan immers worden misleid. Het lijkt de versmelting van ideologie en pragmatiek, waardoor de kiezer wanhopig zoekt naar nieuwe leiders en nieuwe oplossingen? Die benoem je niet, maar de suggestie dat je oplossingen hebt is voldoende.

Als dat zo is, dan is het beroep op dat onderbewustzijn, die stemming onder het electoraat, misschien een reden voor ongerustheid. De verkiezingen in de V.S. zijn fascinerend. “Ik ben de oplossing voor alles”, kraait Donald Trump, terwijl hij vooral lompe warhoofdigheid laat zien.  Robert Paxton maakt in de V.S. de vergelijking tussen Trump en Mussolini, terwijl hij de historische context accentueert: niets is in de geschiedenis ooit hetzelfde. Het is een voorzichtigheid, die bij Rob Riemen een beetje mist, als hij de PVV fascistisch noemt.

Als het waar is dat de politicus, die de behoefte van de kiezer naar nieuw leiderschap irrationeel bevredigt, het beste scoort, dan is de kans op president Trump aanzienlijk. De kiezer heeft altijd gelijk, zeker, maar laat zich ook bedotten, soms met verwoestende oorlog en massamoord als gevolg.

Boeiend plaatje: de steun voor het Front National en de werkloosheid in Frankrijk valt zeer goed samen: het is de woede van de arbeider, die zich in de steek gelaten voelt, die zorgt voor de steun voor het populisme van rechts. De beelden staan op p.10.

Grenzen

“Iets is wat het is binnen en door zijn grenzen” schijnt Hegel gezegd te hebben: het citaat trof ik bij Paul Scheffer. Het wijst naar een identiteitscrisis van ons als politieke gemeenschap. We wisten ooit wie we waren en schaften onze grenzen af. (Schengen, Maastricht)

Dat vonden we wel mooi: geen gedoe meer bij een grens, geen geld wisselen. Maar de Bolkestein richtlijn maakte de pret kleiner: in het vrachtvervoer, de tuinbouw en het bouwvak kwam nogal wat concurrentie op de arbeidsmarkt uit Oost Europa.

Daar komt nu de vluchteling als probleem bij. Wordt onze cultuur door hen bedreigd? De kiezer schijnt het te denken. Maar dat hebben wij in de geschiedenis nog nooit echt geloofd. Talloze bedreigde groeperingen uit vreemde en bekende landen hebben een thuis bij ons gevonden. Zij bleken een verrijking voor onze culturele identiteit.

Neerwaartse mobiliteit

Maar misschien gaat het helemaal niet om onze identiteit, maar wordt door politici vooral de angst aangewakkerd voor de kosten van de vluchtelingen. Het zijn geen oorlogsslachtoffers maar gelukzoekers, de uitvreters van de wereld. Daarom moeten ze ook vooral niet in onze sociale woningen, maar bouwen we wel wat semipermanente hutjes voor ze.

Je zou vluchtelingen natuurlijk ook kunnen zien als geschoolde en productieve mensen, die een bijdrage aan onze economie leveren en heel goed voor zichzelf kunnen zorgen. In Libanon is een op drie inwoners een vluchteling, hier een breukdeel van een procent. Je kunt niet ontkennen dat de opvang geld kost, maar dat wordt mede veroorzaakt door ons eigen beleid.

Angst voor dé-klassering drijft in de richting van het fascisme. Richard Rorty schreef dat vakbonden zouden inzien dat hun regeringen niets zouden doen tegen lagere lonen of verlies van banen. Dat zou de afkeer om belasting te betalen voor sociaal beleid voor anderen versterken. Dat zou de kiezer de conclusie opleveren dat het systeem niet geleverd heeft en het zoeken naar een “sterke man” bevorderen. Als er geleid moet worden, dan ook maar stevig: zo kom je bij Mussolini uit.

Partijen

Of een vrouw: in Frankrijk maakt Marine le Pen een goede kans. In de V.S. is Hillary Clinton wel vrouw, maar toch vooral een figuur uit het bestaande systeem, terwijl Trump veel trucs laat zien die aan Mussolini doen denken. Paxton maakt de vergelijking heel voorzichtig. “Build that wall” scandeert zijn aanhang. Bedoeld wordt een muur tussen Mexico en de V.S.. Bij ons wil de PVV de grens sluiten.

Het is allemaal groot en gevaarlijk. Gelukkig hebben wij slechts de kleinburger Wilders en zijn  soortgenoten in het parlement, dat zich het centrum van de wereld waant en denkt over alles te gaan. Misschien is het toch nuttig het functioneren van democratische kiesverenigingen wat nader te bespreken. Hoe kan een vereniging met één lid een voorname rol hebben in onze democratie?

En wat zou helpen? Misschien moeten we de overheid alleen problemen laten oplossen als die daar effectief in kan zijn, zonder nare neveneffecten of hoge kosten. Misschien moet er een opruimplan worden ingediend bij elke begroting, voor het schrappen van overbodig beleid. Misschien moeten we burgers beter faciliteren bij hun eigen oplossingen: de decentralisaties leren hoe moeilijk dat is. Misschien moeten we ook nadenken over de politieke agendering: het is nu vooral de driftigheid der media, die de politiek opjaagt, terwijl een beetje planning, terughouding en inbreng van burgers zou helpen.

Onze politieke partijen hebben het liever over bonnetjes die niet boven komen, omdat het niet schikt. Of over details, die ze worden opgedrongen door slecht voorbereide producten uit de bureaucratie.

Maar hoe ons politiek systeem nu echt verder moet, daarover gaat het zelden. We vinden een vrouwelijke voorzitter van het parlement, ook nog van vreemde komaf, heel modern. Maar ons partijsysteem is aan renovatie toe. Dat is in dezelfde staat van verval als het oude Binnenhof.