Door: Tom van Doormaal
Samsom verloor. Hij deed veel verkeerd, maar bepaald niet als enige. De keuze voor de VVD kwam te vlug, in de vorige formatie, de PvdA zocht niet naar een linkse combinatie. Maar hij volgde een fiere lijn: hier sta ik voor, dus ik wil dat de leden daarover oordelen. Het was voor mij een reden om ondanks al mijn bezwaren tegen hem en de procedure, toch op hem te stemmen.
Het maakt niet zo veel uit, schreef ik hier, in mijn vorige post: tussen de krachten van georganiseerde belangen, media en bureaucratie is de betekenis van de vertegenwoordigers op de blauwe stoelen niet zo groot. Het politieke circus geeft de laatsten teveel aandacht.
Hoe is het gesteld met de sociaaldemocratie? Het is een ongemakkelijke vraag. In Duitsland matig, in Engeland verscheurt de thematiek van de Brexit alles, in de V.S. zijn de Democraten de weg kwijt na Trump, in Griekenland zakt Syriza weg tegen het rechtse Nea Democratia.
En hoe moet de sociaaldemocratie bondgenoten kiezen? We zijn reformistische zondaars, zei ooit Joop den Uyl, die de rekening gepresenteerd krijgen voor de coalitiegenoten, met wie wij de verantwoordelijkheid nemen. Hoe kiest een reformist de goede?
Lessen van de geschiedenis
Kijk naar de geschiedenis, zou je zeggen. Alleen is dat een duistere gebruiksaanwijzing: je herkent wel iets, maar weinig lessen lijken toepasbaar. De geschiedenis herhaalt zich niet, of als farce. Het vergelijken kan pijn doen, maar leren moet. Wat deed de sociaaldemocratie in de vorige eeuw?
De internationale broederschap van de arbeidersklasse was snel verdwenen, toen de eerste wereldoorlog uitbrak. ‘Vrouwen staken bloemen in de lopen van de geweren’, schreef Anton Constandse. De oorlog kostte honderdduizenden het leven, in Noord Frankrijk. De sporen zijn er nog.
De vrede droeg de kiem voor een nieuwe tragedie. De frustratie over de oorlog en de opgelegde vrede leidde tot de Duitse Revolutie van 1918. Haffner schrijft er een meeslepend boek over.
Het is het verhaal van Ebert en Ludendorff: hoe de wat naïeve Friedrich Ebert de macht in de schoot kreeg geworpen van de militairen en vervolgens de revolutie van zijn vrienden om zeep hielp. Dat deed hij geheel volgens de bedoelingen van de militaire kliek rond Ludendorff, die hem daarvoor misbruikte. Het leidde tot de zwakke en wantrouwige republiek van Weimar, die het milieu leverde voor de intriganten die Adolf Hitler aan de macht hielpen.
Haffner schrijft: “De Duitse revolutie was een sociaal-democratische revolutie die door de sociaal-democratische leiders werd neergeslagen. Het is een gebeurtenis die zijn weerga in de wereldgeschiedenis nauwelijks kent.” Plivier zou een roman schrijven met een passende samenvatting: “Der Kaiser ging, die Generäle blieben.”
Het is wat zuur, maar mijn boek over Rutte 2, zou als titel kunnen hebben: “De crisis ging, maar de bankiers bleven.” Samsom heeft wel wat om te overdenken, nu ook zijn rode mede-ingenieur van oordeel lijkt dat de crisis de voedingsbodem is voor het populisme. De Weimar-republiek ging ten gronde door de economische onzekerheid onder brede lagen van de bevolking. De vergelijkbaarheid met vandaag is aanzienlijk.
Burgemeester in oorlogstijd
Een blog van Masha Gessen: “Trump, the choice we face” gaat over die keuze tussen realisme en een morele grens. Het lijkt een Godwin bij uitstek, maar haar afstamming is een excuus. Zij had een overgrootvader, die in Bialystok een leidende figuur was in de Judenrat. Dat brengt haar bij Arendt en Eichmann. Het was de Duitsers moeilijker gevallen de holocaust te volvoeren, als er meer verzet was geweest, beweerde Arendt. Het is een stelling die veertig jaar verhit debat heeft opgeleverd.
Het is de klassieke spanning tussen collaboratie en verzet; onwillekeurig moet ik denken aan de milde satire van Koot en Bie, via de gebroeders Temmes: “Wo ist die Bahnhof?”. Moeten we ons verzetten of kunnen we meedoen om ernstige gevolgen van een fout regime kleiner te maken? Sommige commentaren hopen op de inhuur door Trump van deskundigheid. Soms is er reden tot zorg, als hij een “dolle hond” op Defensie zet, soms ook hoop, als hij langdurig spreekt met Al Gore, over de klimaatpolitiek. Het is ons bekende dilemma, “burgemeester in oorlogstijd”, kies een politieke strategie en beperk het kwaad.
Welke politieke strategie we moeten kiezen, tot behoud van onze fundamentele democratische principes, we weten het niet, meent Gessen. Het debat dat Arendt ontketende, wijst te weinig de weg. Wat goed is weten we wel, door lessen van de geschiedenis. Mensen die probeerden de opgejaagden te voeden, waren tenslotte bezig met het opstellen van dodenlijsten. De stap van realisme naar moralisme, is waar het om draait. Jan Terlouw bleef er uit de buurt, maar ik moest wel even denken aan zijn burgemeester in Oorlogswinter.
Coalities
Het verraad van Ebert heeft decennia de verhoudingen op links bepaald. De vraag voor de sociaaldemocraten nu is opnieuw: wat gaan we doen tegen de weinig rationele en onberekenbare populisten? Bewegen we met ze mee of moeten we vormen van verzet kiezen en met wie? De Democraten in de V.S. moeten een nieuw verhaal verzinnen. Met het Europese midden is het niet anders, want Trump leert dat de kiezers het risico van incompetentie verkiezen boven geleidelijke hervorming.
Wat betekent het voor de komende coalitievorming? Lang geleden schreef Bram de Swaan een proefschrift over coalitievorming in meerpartijen systemen. Als ik het me goed herinner, zag hij een tendens naar de kleinst mogelijke meerderheid. Onze huidige coalitie past in dat beeld.
Het roept de vraag op: kun je de kiezers die ‘aan de goede kant van de geschiedenis’ staan, buiten een coalitie laten? Welke perspectieven zijn er voor nodig om dat te rechtvaardigen? De sommen laten geen bokkensprongen toe: combinaties van vier, misschien vijf partijen zijn nodig. Teneinde wat? De sociaaldemocratische heilsstaat behoeft het doel niet te zijn. Een samenleving die produceert, ontspannen is en eerlijk deelt, lijkt me al heel wat. Dat betekent dingen waarover we ons nog niet druk maken: een sterke overheid, die de markt reguleert, misschien ook een basisinkomen voor iedereen, zonder voorwaarden. Sommige partijen willen dat, anderen zijn al tegen het onderzoeken van het perspectief.
Wilders overschreeuwt zichzelf in ongefundeerde stellingen. Zijn intellectuele en programmatische diepgang is die van een kano, het steekt een A-viertje diep. Gelukkig: in coalitieland is een absolute meerderheid voor de PVV nog ver weg. De rechters stimuleren zijn verwilderde overdrijving. Het maakt de PVV tot de eerste verliezer in het formatiespel dat eind maart begint, ook al is de PVV de grootste.
Maar het vraagt wel dat heel links zich tot het zondig reformisme bekeert: Samsom was een reformistische held. Zijn voorganger Job Cohen liet de kans voorbij gaan. Maar ook hij vindt een combinatie van krachten wenselijk. Dit land moet tenslotte een beetje bestuurd worden, als u mij deze elitaire uitsmijter toe staat.
Linksom! 