Samenvatting Noodplan armoedecrisis 2022-23

Door: Gerard Bosman

Kabinet toont veel te weinig gevoel voor urgentie

Bij de parlementaire behandeling van de Voorjaarsnota van dit kabinet heeft de coalitie vastgehouden aan haar eigen plannen (totale extra uitgaven 7 miljard – vergelijk de extra uitgaven tbv bedrijfsleven van ruim 85 miljard in covid-crisis) en de plannen van PvdA/GL (verhoging WML/sociaal minimum, bevriezen/verlaging huur, eenmalige uitkering van 500 euro voor iedereen met zorgtoeslag, te financieren door extra solidariteitsheffing op winst) weggestemd. In de EK waar coalitie geen meerderheid heeft, stemden op de laatste nacht voor het reces alleen PvdA, GL en Groep Otten tegen de Voorjaarsnota-begrotingswetten. Daarmee is er voor 2022 nog maar weinig meer mogelijk.

Inmiddels is kabinet bezig met begroting voor 2023 en daarin speelt koopkrachtdaling door de enorme inflatie (gemiddeld 7% koopkrachtdaling volgens CPB voor alle werkenden en gepensioneerden, voor lagere inkomens nog hoger, hoger dan ooit sinds WWII) een hoofdrol. Dit tegen achtergrond van enorme winsten bij kapitaalbezitters en grootbedrijf en een ongelijkheid in ons land die na de VS de grootste is in de westerse wereld, een aanvalsoorlog in Oekraïne gericht tegen democratische waarden en mensenrechten door een autoritair regime van een kernwapenmogendheid en de dreiging van een ander vergelijkbaar regime tegen Taiwan met vergelijkbare waarden, een mede daardoor versnelde energiecrisis tegen de achtergrond van een in klimaatrampen escalerende stijging van temperaturen, extreme neerslag én droogte, dramatische afname van biodiversiteit en vervuiling van bodem, hydrosfeer en atmosfeer, én een toenemende kans op besmettelijke en dodelijke zoönoses die epidemieën en pandemieën veroorzaken.

Armoede groeit, evenals de rijkdom: tweedeling

De armoede dreigt enorm te exploderen met ruim 1,3 miljoen huishoudens in armoede.

De cijfers van o.m. CPB en Nibud zijn alarmerend. Zonder extra maatregelen dreigt er massale dakloosheid en afsluiting van energie. Er zal honger zijn in honderdduizenden gezinnen en vele chronisch zieken zullen hun noodzakelijke zorg niet meer kunnen betalen. Nu al leven arme mensen gemiddeld 15 jaar korter zonder klachten. Dit zal de kosten in zorg, welzijn en veiligheid dramatisch doen stijgen. Op steeds meer terreinen kunnen grote groepen burgers niet meer meedoen, en nieuwe begrippen duiden daarop zoals vervoersarmoede en menstruatiearmoede. Aan cultuur kunnen steeds minder mensen meedoen of van genieten. Voor het arme deel van onze huishoudens ook geen vakantie of recreatie.

Tegelijkertijd stijgt ons nationaal inkomen nog door. Dat extra geld komt echter alleen terecht bij hen die al veel bezitten, en bij de overheid, die miljarden euro’s extra incasseert aan extra belastinginkomsten. De topinkomens stegen 40%, terwijl de gemiddelde loonontwikkeling met ca. 3% ver achterblijft bij de exploderende prijsinflatie. De winsten van het grootbedrijf stijgen ook enorm, met name bij de fossiele industrie en de financiële industrie. Deze winsten worden nauwelijks geïnvesteerd in de reële economie, maar uitgekeerd als dividend (in 2^e kwartaal 2022 werd een record aan dividend uitgekeerd, nog nooit was het zoveel wereldwijd én in Nederland – in ons land werd omgerekend $ 9,4 miljard in 2^e kwartaal 2022 uitgekeerd aan dividend; in Europa werd gecorrigeerd voor valutaeffecten maar liefst 29% meer aan dividend uitgekeerd dan vorig jaar en bij ING was het dividend zelfs vijfmaal hoger dan in 2021), opgepot (ook door aankoop van eigen aandelen) of gebruikt voor speculatie. De arbeidsproductiviteit stagneert al decennia hierdoor, en is ook gerelateerd aan enerzijds dat we een goedkoop-lonen land zijn geworden en anderzijds winsten op bezit die uit arbeid veruit overtreffen, nog versterkt na belasting. Deze zomer werd eindelijk ook door een IBO rapport van hoge ambtenaren erkend dat ons belastingstelsel de enorme ongelijkheid in inkomen (als men inkomen uit bezit, incl. de waardevermeerdering van dat bezit) én vermogen enorm vergroot en dat ons belastingstelsel zelfs regressief is: de sterkste schouders dragen de minste lasten! Zelfs binnen de inkomstenbelasting is dit al het geval, maar helemaal als we alle belastingen in de beschouwing betrekken.

Dit alles gaat samen met enorme structurele arbeidstekorten en zeer lage werkloosheid, gecombineerd met een explosie aan slecht en oneerlijk betaald werk. De grootste groep van mensen in armoede zijn werkende armen. Dit betreft vooral flexwerkers en zzp-ers, en verder mensen met (vaak meerdere) kleine baantjes tegen het minimumloon. En natuurlijk de grote groep arbeidsmigranten die volop uitgebuit worden in illegale praktijken op plekken waar Nederlanders terecht niet willen werken (glastuinbouw, slachterijen, distributiecentra) of waar ze steeds meer verdrongen worden (transportbedrijven, bouwbedrijven). Nederland is Europees kampioen flexwerk, voor 80% mensen die rondom of ver onder de armoedegrens leven. Inmiddels is 1/3 van alle werkenden flexwerker.

Tenslotte hebben we burgers steeds meer zelf verantwoordelijk gemaakt voor hun succes en falen, met een sterk terugtredende overheid en krimpende publieke sector, volop met voor solidariteit vernietigende prikkels, commercialisering (onderwijs, wetenschap, zorg), concurrentie en eigen bijdragen/risico, en liberalisatie/privatisering (volkshuisvesting, OV, nutsbedrijven, zorg). Bijna alle uitvoerende diensten (IND, COA, UWV, Belastingdienst, DUO, CBR) verkeren in crisis. Ook daarvan zijn vooral de lagere inkomens de dupe.

Na decennia neoliberalisering is onze samenleving aan rand van vernietiging. Er is sprake van een veelvoud aan crises en stagnatie op alle fronten. Mensen raken radeloos en wantrouwen overheid en politiek. Zondebok-populisten en neofascisten hebben inmiddels zo’n derde van de kiezers in hun greep. Het is meer dan tijd om met forse maatregelen aan deze radicale situatie een eind te maken en solidariteit en vertrouwen te herstellen.

Snel én structurele aanpak met een omvangrijk pakket

Onderstaande maatregelen behelzen een noodplan voor de ergste crisis nu, per direct. Maar wel met een structurele aanpak – we stoppen met pleisters plakken. De huidige crises kennen structurele oorzaken en behoeven dus ook structurele maatregelen, anders blijft het dweilen met de kraan open. Deze structurele maatregelen betekenen een echte breuk met het neoliberale beleid van de afgelopen jaren en behelzen grote stelselwijzigingen. We geven daarbij precies aan welke periodisering nodig is om een goede uitvoering te verzekeren, en wat de kosten en opbrengsten zijn. Met een solide financiering die de solidariteit weer organiseert.

Als basis voor de inbreng van de RoodGroene oppositie van PvdA en GL bij de begroting voor 2023 en als minimumpakket mochten er versnelde verkiezingen komen. Op dit laatste moeten we altijd voorbereid zijn. En we moeten dat zien als kans voor links-groene-inclusieve politiek, en niet bang zijn voor de peilingen. Op inhoud valt veel te winnen!

Het gaat om vier soorten maatregelen:

1. Structurele en forse verbetering van lage en middeninkomens en van de zekerheid over dat inkomen. Hieronder vallen o.m. een verhoging van het wettelijk minimumloon (WML) naar 15 euro per uur met volledige koppeling aan het sociaal minimum vanaf 18 jaar, herinvoering van wettelijke automatische prijscompensatie (APC), een verhoging van de lonen in de publieke sector van 5% bovenop de APC met een minimum van 250 euro per maand, een spoedwet ter beteugeling van het flexwerk en het bieden van bestaanszekerheid aan flexwerkers en zzp-ers, we maken alle uitkeringen individueel (geen kostendelersnorm, geen partnertoets), we vervangen bijstand en Wajong in Zekerheidsinkomen bij SVB, investeren in werk, scholing en arbeidsbemiddeling, maken een recht op goede, publieke basisbanen, verbeteren de regelingen voor mensen met een arbeidsbeperking en verbeteren de WIA en de WW;
2. Een schuldenoffensief met maatregelen om problematische schulden van huishoudens veel beter te voorkomen, de gevolgen te beperken, en hen veel beter en sneller te helpen, met o.m. meer risico bij kredietverleners, aanpassing van het faillissementsrecht en verstrekking van hypotheken, een geheel nieuw stelsel van schuldhulpverlening en -sanering en een schuldenpardon voor langdurige problematische schulden;
3. Prijsmaatregelen, deels structureel, om de stijgende lasten voor huishoudens bij met name wonen (met name huurlasten, met een uitgebreid plan die voor lage en middeninkomens een maximale huurquote van 25% resp. 33% van netto inkomen garanderen, het woningwaarderingsstelsel en de huurprijsbescherming voor alle huurwoningen invoeren, een plan tegen dakloosheid en huisuitzetting, verbod op flexhuurcontracten, geen inkomensafhankelijke huurverhogingen en geen passend wonen, versterking maatschappelijke en financiële positie woningcorporaties met meer zeggenschap huurders, invoeren leegstand- en braakliggingbelasting en planbatenheffing, versterking voorkeursrecht gemeenten, etc.), energieprijzen en energiebelasting (afschaffing SDE++ en ODE, afschaffing vrijstellingen en lagere tarieven grootgebruikers, fors lagere platte tarieven, invoering klimaatinkomen voor huishoudens, etc.), nultarief btw op groente, fruit, graanproducten en water, individuele zorglasten (afschaffing eigen risico, eigen bijdragen en aparte zorgpremies) en openbaar vervoer (lagere tarieven en beter en meer OV) fors te verlagen;
4. Fiscale maatregelen, met een geheel ander, wel eerlijk belastingstelsel, die enerzijds lagere en middeninkomens ondersteunen, anderzijds zorgen voor de financiering van dit omvangrijke noodplan, door lastenverzwaring bij de enorme winsten, vermogens en hoge inkomens in ons land. De Inkomstenbelasting ziet het boxenstelsel, het vlakke tarief, alle vrijstellingen, aftrekposten, kortingen en toeslagen verdwijnen en vervangen door met de sociale premies/ZVW-premie geïntegreerde, fors progressieve tarieven, oplopend van 10% laagste tarief tot 80% hoogste tarief. De tarieven en inkomensgrenzen worden zodanig vastgesteld dat inkomens tot anderhalf modaal er per saldo op vooruit gaan en vanaf tweemaal een lastenverzwaring krijgen. Daarnaast wordt er een aparte vermogensbelasting ingevoerd voor grote vermogens en komt er een nieuw stelsel voor erfenis- en schenkingsbelasting waarbij voor grote erfenissen en schenkingen er fors meer belasting moet worden betaald en voor kleinere juist minder of zelfs geen. De vennootschaps- en dividendbelasting levert de grootste bijdrage aan de lastenverzwaring, met nieuwe, fors hogere tarieven en vervallen van vrijstellingen, aftrekposten en kortingen. Van de strijd tegen belastingontwijking en -ontduiking wordt veel meer werk gemaakt, met name bij het groot- en middenbedrijf, hoge inkomens en vermogens.

De maatregelen bevatten een indicatieve raming van kosten en opbrengsten en resulteren per saldo in een lastenverzwaring van ca. 100 miljard euro, die voornamelijk neerslaat bij waar hoge winsten behaald worden, de grotere vermogens en de hoge inkomens – de winnaars in deze crisis. Zie hiervoor de financiële bijlage.

Een uitvoerige beschrijving van de maatregelen is te vinden op: https://gerardbosman.com/2022/09/18/noodplan-armoedecrisis-2022-23/

Ook wordt bij iedere maatregel een beoogde datum van invoering aangegeven, waarbij sommige maatregelen al direct kunnen ingaan, en anderen meer tijd nodig hebben voor een verantwoorde invoering, maar nooit later dan 2025. Gegeven de urgentie om deze maatregelen te nemen zoeken we daar echt naar zo snel mogelijke invoering, met zo nodig tijdelijke tussentijdse of tussenstap maatregelen.